Ogólne wskazówki dla nauczycieli dot.przygotowania i prowadzenia lekcji

W Holandii przedszkole i szkołę podstawową połączono w tzw. „szkołę bazową”. Obowiązek szkolny obejmuje dzieci od 5 roku życia, ale 98% dzieci idzie do szkoły bazowej już od 4 roku życia. W wieku 12 lat uczniowie przechodzą do trwającej sześć lat szkoły średniej. Zaledwie 40% szkół bazowych jest państwowa, reszta jest w różnym stopniu związana z takim lub innym wyznaniem. W bazowych szkołach państwowych jest zagwarantowany pluralizm światopoglądowy. Lekcje światopoglądowe są prowadzone przez uznane przez państwo związki wyznaniowe, oraz przez Humanistisch Verbond (Związek Humanistyczny).

Prowadzony przez Związek przedmiot Wychowanie humanistyczne jest wykładany głównie w klasach 4 …6. W szkołach średnich przedmiot ten jest nauczany sporadycznie, natomiast w ramach innego przedmiotu: „Wychowanie światopoglądowe i religijne”, szkoła decyduje, czy jest on wykładany w duchu humanistycznym, czy chrześcijańskim.

Wychowanie humanistyczne

Istotą humanistycznego światopoglądu jest zasada wzajemnego przenikania idei dotyczących ludzi i świata. Idee te są też określane jako postulaty i muszą być rozpatrywane łącznie. Najważniejszym aspektem człowieka jest jego naturalność, co oznacza, że człowiek jest częścią realnego, poznawalnego świata. Ludzie są sobie równi w ich naturalnych zdolnościach. Człowiek jest istotą społeczną, ludzie żyją obok siebie i tworzą społeczeństwo. Człowiek jest wolny i ma możliwość wyboru określonego sposobu życia.

Powstały w roku 1946 Humanistisch Verbond od samego początku uważał, że ludzie wychowani w światopoglądowej pustce są często bezbronni wobec dogmatycznych ideologii oraz tendencji rasistowskich i antydemokratycznych. Dlatego już na początku lat 70-tych Związek zaangażował się w wychowanie humanistyczne w szkołach. O ile w roku 1973 w takich lekcjach brało udział tylko 1000 uczniów, to już w roku 1994 było ich prawie 40 000 w 1000 państwowych, ale też w światopoglądowo zdeklarowanych szkołach. Ten rozwój wynika z systematycznej utraty znaczenia tradycyjnych wspólnot religijnych w Holandii. Jednoczesny wzrost popularności hinduizmu i islamu skłania ludzi do rozważniejszego wyboru własnego światopoglądu.

Podstawą udziału w lekcjach wychowania humanistycznego jest dobrowolna decyzja rodziców i uczniów, ale także ich opowiedzenie się za humanistycznym światopoglądem. Organizacją i prowadzeniem lekcji zajmują się lokalne grupy inicjatywne złożone z członków Związku, rodziców i nauczycieli. Wspierają ich dwie fundacje, zajmujące się szkoleniem nauczycieli przedmiotu, aspektami prawnymi i gromadzeniem niezbędnych funduszy.

Cele wychowania i kształcenia humanistycznego

Uczniowie uczą się w sposób krytyczny i kreatywny podchodzić do pytań, dotyczących norm i wartości, w oparciu o zasady humanizmu. Należy wspierać i motywować uczniów w samodzielnym formułowaniu sądów i działaniu, aby w sposób samodzielny potrafili nadać kształt i sens życiu własnemu i innych ludzi.

Proces nauczania (także pojedynczej lekcji) dzieli się na cztery fazy: Zapoznanie się z zaproponowanym przez nauczyciela tematem lekcji, który należy odnieść do osobistych doświadczeń uczniów. Zbadanie jest naświetleniem tematu we wszystkich jego aspektach, wyjaśnieniem znaczenia poszczególnych pojęć oraz zdefiniowaniem problemu moralnego, będącego tematem lekcji. Podjęcie decyzji - uczniowie uczą się zajmować samodzielne stanowisko w sprawie omawianego problemu moralnego. Ocena jest ostatnią fazą, podczas której uczniowie analizują proces podejmowania decyzji, porównują podniesione argumenty i sformułowane oceny problemu.

Treści i metody wychowania i kształcenia humanistycznego

Kształcenie humanistyczne jest ukierunkowane na wartości i normy. Stawianie pytań jest podstawową formą prowadzenia lekcji. Dzięki temu uczniowie zaczynają dostrzegać związki miedzy poszczególnymi wartościami. Te związki składają się na sposób pojmowania życia. Stawiane pytania dotyczą moralności i sensu.

Pytania moralne wymagają odpowiedzi, jak należy się zachować w konkretnych sytuacjach; czy określone działania można uznać za właściwe, czy fałszywe. Odpowiedzi na te pytania służą jako wskazówki postępowania.

Pytania o sens dotyczą powstania i sensu życia. Mają one pomóc nadać sens i znaczenie własnej egzystencji. Odpowiedzi na pytania o sens umożliwiają osobiste odnoszenie się do wartości.

Aby zachęcić uczniów do stawiania pytań dotyczących sensu i moralności, nauczyciel musi stworzyć sytuacje, które ich do tego zmotywują. Dzieci i młodzież są z natury ciekawe i żądne wiedzy. Potrafią też odróżnić zło od dobra i niezależnie od swojego wieku są zdolne do podejmowania decyzji i stosownego działania. Natomiast odpowiednio do swojego wieku różnie oceniają sytuacje moralne. Młodsze dzieci głównie unikają negatywnych skutków swojego postępowania i boją się utraty bezpieczeństwa. Nieco starsze bardziej kierują się własnymi korzyściami oraz akceptacją lub potępieniem ich postępowania przez rówieśników. Z biegiem lat zwracają uwagę na ocenę coraz większej grupy osób. Najpierw są to tylko rodzice, potem również nauczyciele i rówieśnicy. Nie chodzi przy tym o bezkrytyczne przejmowanie opinii innych, lecz ich uwzględnianie przy formułowaniu własnego zdania. To ważny proces postrzegania motywacji postępowania innych i na tej podstawie rozumienia własnych motywów. Obok wieku ucznia, w procesie rozwoju ważną role odgrywa wiedza, zdolności i zainteresowania, płeć, uwarunkowania kulturowe, etniczne i inne.

Stawianie pytań jest podstawą kształcenia humanistycznego. Pytania moralne i o sens powstają w sytuacjach wymagających jakiegoś rozwiązania. Jak w takiej sytuacji powinien zachować się człowiek? Mówimy wtedy o sytuacjach moralnych. Przydatność takich sytuacji i zadawanych pytań dla kształcenia humanistycznego ocenia się wedle różnych kryteriów:

1. Pytanie musi się odnosić do sposobu zachowania. Chodzi o to, co jest moralnie dopuszczalne lub niedopuszczalne, oczekiwane lub niepożądane, dozwolone lub zabronione.

2. Pytanie musi się odnosić do jakiegoś obszaru rzeczywistości i może dotyczyć:

- prawa, reguł, przepisów,

- autorytetu, władzy, panowania,

- seksualności, erotyki,

- własności, posiadania, biedy-bogactwa,

- winy, kary,

- osobistych związków emocjonalnych,

- przyrzeczenia, umowy,

- praw obywatelskich, ludzkich i praw dzieci,

- pochodzenia i sensu życia.

3. Pytanie powinno być dla uczniów interesujące, wzbudzać u nich emocje i zachęcać do szukania odpowiedzi. Będzie tak, jeśli pytanie, będące tematem lekcji, odnosi się do jednocześnie do różnych, wykluczających się norm i wartości.

Przykład.

Jesteś z przyjacielem w sklepie i widzisz, że on coś kradnie i ucieka ze sklepu. Sprzedawczyni zatrzymuje cię i pyta o nazwisko i adres przyjaciela.

Wynikające z tej sytuacji pytania moralne, to:

1. Czy zdradzisz nazwisko i adres przyjaciela?

2. Co zrobisz, jeśli nie jest to twój przyjaciel?

3. Co by zrobił przyjaciel będąc na twoim miejscu, gdybyś to ty coś ukradł w sklepie?

4. Co będzie, jeśli kradzież dotyczy czegoś bardzo cennego?

5. Co zrobisz, jeśli osobiście dobrze znasz sprzedawczynię?

Z takich pytań moralnych można wyprowadzić pytania o sens, np., co znaczy dla mnie przyjaźń? Dlaczego mamy przyjaciół?

Omawiane z dziećmi pytania moralne i o sens zawsze muszą się odnosić do konkretnych sytuacji, wynikających ze świata ich przeżyć i doświadczeń.

Struktura i przebieg lekcji wychowania humanistycznego

Wspieranie moralnego rozwoju uczniów jest procesem, wymagającym wielu różnych działań.

Przypomnijmy, że proces nauczania i uczenia dzieli się na cztery fazy: Zapoznanie się z tematem, jego zbadanie, podjęcie decyzji oraz ocenę. To są kroki w rozwijaniu moralnej świadomości uczniów.

Przykład historyjki wprowadzającej do tematu lekcji

Martin ukradł z kasy szkolnej pieniądze przeznaczone na wycieczkę klasową. Powiedział o tym swojej przyjaciółce Zuzi. Nauczyciel chce ustalić, kto to zrobił, a uczniowie bardzo chcą pojechać na wycieczkę. Nauczyciel zatrzymuje uczniów w klacie, dopóki ktoś się nie przyzna do kradzieży. Nikt nie chce zostać w szkole po lekcji, także Zuzia, gdyż przyrzekła, że pomoże dziadkowi w porządkowaniu stodoły. Dziadek bardzo liczy na jej pomoc i czeka. Zuzia nie wie, dlaczego Martin to zrobił, który nie ma zamiaru się przyznać.

Podczas fazy rozpoznania tematu uczniowie dostrzegają związek pytań moralnych ze światem ich własnych przeżyć i doświadczeń. Dyskusję uczniów należy pobudzić zadawaniem pytań:

- Czy znaleźliście się już kiedyś w podobnej sytuacji? Opowiedzcie o tym.

- Co wtedy przeżywaliście?

- Czym się różni twoje prawdziwe przeżycie od tej historyjki?

- Co wtedy czułeś?

Takie bardzo realne przykłady pomagają dzieciom rozpoznać temat, wzbudzić ich zainteresowanie, poruszyć ich i zmotywować do zaangażowania się w lekcję.

Podczas fazy zbadania tematu są formułowane pytania moralne oraz wyjaśniane znaczenie zastosowanych pojęć. Powinny one być tak samo rozumiane i odbierane przez wszystkich uczniów.

- Czy kara musi się wiązać z karą cielesną?

- Czy karą jest pozostanie po lekcjach w klasie?

- Wyjaśnij, co rozumiesz pod pojęciem zdrady?

- Podaj przykład na zawarcie porozumienia.

- Co rozumiesz przez „wyjawienie prawdy”?

- Co rozumiesz pod sformułowaniem ……..?

Często w tej fazie lekcji konieczne są dodatkowe informacje objaśniające. Nauczyciel wychowania humanistycznego, a często także uczniowie muszą wnieść do lekcji własną wiedzę i doświadczenie. Na przykład z zakresu współżycia społecznego, religii etc. Należy porozmawiać o regułach odnoszących się do omawianej sytuacji, o różnych interesach jej uczestników, o prawdopodobnych konsekwencjach itd.

- Kto z was wie gdzie można szukać wiedzy o prawach dziecka?

- Martin potrzebował pieniędzy, aby….

- Pieniądze w szkolnej kasie były przeznaczone na….

- Klasa chce, aby….

W ten sposób nauczyciel przybliży uczniom problem moralny wynikający z omawianej sytuacji. Istotą tego problemu jest to, że należy podjąć decyzję moralną. Jeśli uczniowie wczują się w sytuację Martina i Zuzi, problem ten stanie się dla nich bardziej zrozumiały.

W fazie podjęcia decyzji chodzi o to, aby uczniowie sformułowali własne (na razie wstępne) odpowiedzi na pytanie: co powinna zrobić Zuzia w tej sytuacji?

Następnie nauczyciel powinien „podrzucić” uczniom związane z decyzją moralną argumenty, podstawy, motywy, normy i wartości. Ten proces wyważania przed podjęciem decyzji moralnej rozwija w uczniach świadomość moralną. Każdą taką decyzję można bardzo różnie argumentować:

1. Uważam, że Zuzia powinna powiedzieć, że to zrobił Martin, gdyż…….

- Martin nie zapłacił Zuzi za milczenie.

- Przecież nie można kraść….

- Dziadek będzie się gniewał na Zuzię.

- Prawda jest ważniejsza od przyjaźni.

- Martin sam się nie odważy przyznać i Zuzia musi mu pomóc.

- Klasa będzie wdzięczna Zuzi i pomoże jej za to w innej sytuacji.

- Nauczyciel tego żąda.

2. Uważam, że Zuzia nie powinna powiedzieć, że to zrobił Martin, gdyż…….

- Będzie miała zarzut, że nie powiedziała tego od razu.

- Martin zemści się na niej za to.

- Martin pomoże jej za milczenie następnym razem.

- Przyjaźń jest ważniejsza niż powiedzenie prawdy.

- To Martin sam musi się przyznać.

- Mój wychowawca mówi, że nie można skarżyć.

Nie chodzi tylko o to, żeby uczniowie samodzielnie wyrobili sobie zdanie. Najważniejszy jest proces wyważania odpowiedzi i argumentów. Jeśli uczniowie nie rozpatrzyli problemu z perspektywy wszystkich osób, aktorów wprowadzającej historyjki, nauczyciel może im pomóc zadając dodatkowe pytania:

- Czego oczekuje nauczyciel od Martina?

- Jakiego zachowania oczekuje od Zuzi jej dziadek?

Uczniowie powinni wczuć się w punkty widzenia wszystkich tych osób. W ten sposób zwiększą zakres swojej oceny sytuacji. Pomocne będą kolejne pytania nauczyciela:

- Co byś zrobił w sytuacji Martina / Zuzi?

- Gdybyś był dziadkiem Zuzi, jakiego jej zachowania być oczekiwał?

Pytania moralne wiążą się z pytaniami o sens. W tym przypadku o sens i wartość przyjaźni dla dzieci:

- Jaki jest właściwie sens posiadania przyjaciół, skoro nie można im zaufać?

- Czy bez innych ludzi moglibyśmy w ogóle żyć?

- Dlaczego potrzebujemy się nawzajem?

Może się zdarzyć, że wybrany problem moralny nie stanowi dla uczniów żadnego prawdziwego dylematu. Wtedy wszyscy jednogłośnie wybiorą te samo rozwiązanie i użyją tych samych argumentów. Wtedy nauczyciel powinien tak zmienić pytania moralne, żeby uczniowie byli zmuszeni spojrzeć na problem z innej perspektywy, żeby stał się on dla nich prawdziwym dylematem. Nie sama odpowiedź jest najważniejsza, lecz wyważony proces dochodzenia do niej. Można w tym celu zmienić wzajemne relacje bohaterów historyjki, czas i miejsce zdarzenia, ale nie istotę tematu. Na przykład:

- Martin nie jest twoim przyjacielem, ale kimś, kogo nie lubisz.

- To nie był Martin, ale Kamil, w którym się kochasz.

- Nie zginęły pieniądze, lecz książka, zegarek itp.

- Martin ukradł coś dla innej osoby, albo z zemsty na nauczycielu.

- Pieniądze nie były na wycieczkę, lecz na akcję „Pomagamy dzieciom w Afryce”.

- O to co zrobił Martin jest podejrzewana Zuzia.

- Kradzież nie wydarzyła się w szkole tylko w supermarkecie.

- Zuzia nie musi iść do dziadka, tylko chciała iść do kina.

Ostatnia faza jest oceną istoty postawionych pytań moralnych oraz procesu wyważania odpowiedzi i użytych argumentów. Nauczyciel pomaga uczniom dostrzec i ocenić proces dochodzenia do własnego zdania i wartości, jakie wynieśli z lekcji, pytając:

- Co było dla ciebie nowe na tej lekcji?

- Jak byś się teraz zachował w takiej sytuacji?

- Czy teraz masz inne zdanie na temat omawianej na lekcji sytuacji?

Nie chodzi przy tym o dojście do jakichś uniwersalnych wniosków i mądrości. Ważniejsze jest dostrzeżenie, że ocena subiektywna (idywidualana) różni się od oceny ponadsubiektywnej (czyli ogólnie przyjętej za właściwą). Chodzi o szczere osobiste odpowiedzi na rozpatrywany dylemat oraz o wspólne (społeczne) widzenie tego, co można i nie można, o powody i argumenty za tym przemawiające.

Wreszcie na koniec nauczyciel może sprawdzić, jak przebiegła lekcja, stawiając uczniom pytania:

- Czy miałeś pełną możliwość wygłoszenia własnego sądu?

- Na co zabrakło ci czasu podczas lekcji?

- Jak współpracowaliście w grupie nad rozwiązaniem postawionego problemu?

- Czy odnosisz wrażenie, że zostałeś właściwie zrozumiany?

Należy także ocenić, jakie nowe pytania powstały podczas lekcji, na jakie nie wypracowano odpowiedzi. Jakie techniki współpracy na lekcji uczniowie opanowali, jakich jeszcze nie.

Wedle opisanych tu zasad są planowane lekcje wychowania humanistycznego. W kolejnych materiałach omówimy scenariusze lekcji na cztery tematy: przyjaźń, bieda i bogactwo, być innym oraz uczciwość.

Na podstawie „Lehrplan humanistischer Unterricht In den Niederlanden” wydanego i udostępnionego nam przez Humanistischer Verband Deutschlands / Landesverband Berlin przetłumaczył i opracował

Andrzej Wendrychowicz