Zajęcie się tym tematem na lekcji etyki nie jest łatwe. To temat wypierany przez omal wszystkich, ale przecież wszystko, co żyje, kiedyś umiera. Nic nie jest tak pewne, jak to, że każdy czlowiek kiedyś umrze. Każdy z nas spotyka się także ze śmiercią swoich bliskich, przyjaciół, znajomych.

Jak my, humaniści, możemy na lekcjach etyki rozmawiać z naszymi uczniami o śmierci?

- cykl życia na ziemi oznacza, że wszyscy ludzie kiedyś umierają;

- nie ma życia po śmierci. Cały nasz wysiłek powinien być poświęcony dobremu życiu tu i teraz; to jest jedyne, czym dysponujemy i na co mamy wpływ;

- nie ma jakiegoś Boga, który wyznacza dzień i rodzaj śmierci człowieka;

- dusza ludzka nie może żyć nadal. Możemy sobie natomiast wyobrazić, że coś zostaje po zmarłym, bo każdy zostawia swój ślad na ziemi. To jest jego wiedza, myśli, działania, które przekazał innym ludziom i które mają wpływ na ich myślenie i postępowanie. Także wspomnienia po zmarłym towarzyszą tym, którzy go dobrze znali;

- pocieszenie po zmarłych bliskich ludzie odnajdują w swoich wspólnotach, to pomaga im przejść przez ten trudny okres.

W Manifeście Humanistycznego Związku Niemiec (partner naszego portalu, który udostępnia nam materiały edukacyjne, także ten tekst) czytamy:

„Bogowie, aniołowie, demony albo inne siły, wedle naszej najlepszej wiedzy, nie istnieją, tak samo jak życie po życiu, zmartwychwstanie, czy wędrówka dusz. Nasz humanizm jest zorientowany na świat i naturę”

Listopad jest miesiącem, w którym przy różnych okazjach wspominamy zmarłych. W listopadzie są katolickie Zaduszki i Wszystkich Świętych, ewangelicka Niedziela Wieczności czy meksykańskie radosne Día de los Muertos. W listopadzie także przyroda przygotowuje się do zimy, drzewa tracą liście, niektóre zwierzęta zapadają w sen zimowy, zamierają prace rolników na polach, a dni są coraz krótsze. Wspominanie zmarłych, przystrajanie grobów pasuje do tej pory roku.

List do rodziców

Wobec delikatności tego tematu warto poinformować rodziców o teścci/przebiegu tej lekcji etyki i tym samym przygotować ich na rozmowy z dziećmi, opowiadającymi o wrażeniach z lekcji. Od decyzji nauczyciela zależy, które z poniższych modułów wykorzysta na lekcji. Ważne jest uważne i życzliwie obserwowanie i reagowanie na zachowanie uczniów podczas lekcji.

Cele lekcji

Kompetencje rzeczowe

- wiedza, że wszystko co żyje kiedyś umrze;

- uświadomienie sobie, że nie możemy wiedzieć, kiedy nastąpi śmierć;

- wiedza, że humaniści, w przeciwieństwie do ludzi wierzących, nie wierzą w nieśmiertelność duszy;

Kompetencje społeczna

- wiedza, że ludzie znajdują pocieszenie w rytuale pogrzebowym i odwiedzaniu grobów bliskich;

- uświadomienie sobie, jak ważne jest towarzyszenie i pocieszenie kogoś po stracie bliskiej osoby;

Kompetencje personalne

- zastanowienie się i odpowiedzenie sobie na pytanie, czym jest dla mnie dobre życie;

- prezentacja własnych wspomnień.

Lekcja dla klas 5 - 8

Potrzeba czasowa: 5-7 godzin lekcyjnych

Przebieg lekcji

Wprowadzenie

Jestem listopadem – zabawa.

Moduły

1. Jakie są kolory listopada - rysowanie.

2. Wspominanie zmarłych – czytanie tekstów, poszukiwanie w Internecie.

3. Dobre życie – zestaw pytań.

4. Co żyje, umrze – debata.

5. Co się dzieje po śmierci – lekcja poza szkołą?

Zakończenie

Wspomnienia - wystawa.

Wprowadzenie

Jestem listopadem

Na początek zabawa „Jestem listopadem, co lub kto do mnie pasuje?”

Klasa siada w półkolu na krzesłach. Naprzeciwko stawiamy obok siebie 3 krzesła. Na środkowym siada jeden uczeń i mówi: Jestem listopadem, co lub kto do mnie pasuje?

Dwie osoby, mające pomysł odpowiedzi, siadają obok pytającego. Następnie ci uczniowie wypowiadają po jednym haśle/słowie/pojęciu, na przykład: jestem jesienią, jestem liściem, jestem ciemnością…  Uczeń na środkowym krześle decyduje, którą odpowiedź wyżej ocenia i ta osoba może teraz usiąść na środkowym krześle; pozostałych dwoje uczniów wraca na swoje miejsca.

Teraz uczeń na środkowym krześle mówi: jestem jesienią (jeśli to dzięki tej odpowiedzi został wybrany), co lub kto do mnie pasuje? I znowu dwoje uczniów z pomysłami na odpowiedzi siada na bocznych krzesłach i zabawa toczy się dalej.

Moduły

1. Jakie są kolory listopada?

Uczniowie za pomocą farb i kredek malują, co im przyjdzie ma myśl. Jedynym warunkiem jest używanie kolorów pasujących do miesiąca listopada. Prace są prezentowane w klasie na wystawie pod tytułem „Jakie są kolory listopada?”

Pytanie impulsowe

- Dlaczego użyłeś akurat tych kolorów?

- Które kolory najczęściej zastosowali uczniowie w swoich pracach?

- Co kojarzy ci się z brązem (czernią, czerwienią, zielenią itp.)? Co ma symbolizować ten kolor?

- Co szczególnego jest w listopadzie (w jesieni)?

2. Wspominanie zmarłych

Nauczycielka pyta: w listopadzie są rożne dni, w których wspomina się zmarłych? Jak myślicie, dlaczego te dni są akurat w listopadzie?

Uczniowie poszukują odpowiedzi w Internecie, co to są Zaduszki, Wszystkich Świętych, Niedziela Wieczności, Día de los Muertos następnie pracują z kartą roboczą 1.

Pytania impulsowe

- do czego służą cmentarze?

- ludzie religijni wierzą w nieśmiertelność duszy, co o tym myślisz?

- co pozostaje po zmarłym człowieku?

- jak powinniśmy żyć, jeśli nie ma życia po śmierci?

W tym miejscu należy jasno i otwarcie powiedzieć, że humaniści nie wierzą w życie wieczne (wierzą w to zarówno katolicy, jak i muzułmanie).

3. Dobre życie

Uczniowie zastanawiają się, jakie jest dla nich dobre życie. Na forum całej klasy, lub w dwóch grupach losowane są pytania z karty roboczej 2. Wcześniej nauczycielka kopiuje je, składa i umieszcza w jakimś ładnym pudełku/pojemniku.

Uczniowie losują pytania i odpowiadają na nie sami, albo wskazują koleżankę/kolegę, która ma udzielić odpowiedzi (wtedy musi to zrobić).

4. Co żyje, umrze

Ustawiamy 4 stoły z 3-4 krzesłami. Tworzymy cztery grupy. Na każdym stole kładziemy jedno z pytań z karty roboczej 3. Pytanie jest dyskutowane przez grupę przez 3-4 minuty. Należy rozmawiać cicho, żeby nie przeszkadzać pozostałym grupom. Na dany przez nauczycielkę znak grupy zamieniają się miejscami przy stołach. Po zapoznaniu się i przedyskutowaniu przez wszystkie grupy wszystkich czterech pytań, odbywa się debata na forum klasy.

5. Co się dzieje po śmierci

Nauczycielka prowadzi klasę na cmentarz, do zakładu pogrzebowego albo do firmy kamieniarskiej robiącej nagrobki. Należy wcześniej przygotować i uzgodnić taką wizytę.

Możliwe pytania

- jak są chowani zmarli (należy odnieść się do różnych kultur)?

- jakie są zadania zakładu pogrzebowego?

- czym zajmują się ludzie na cmentarzu?

- jak powinien wyglądać dobry, piękny pogrzeb?

- po co są nagrobki?

- co wyraża nagrobek o pochowanym tam zmarłym?

- dlaczego część grobów jest bardzo zadbana i piękna, a inne nie?

- dlaczego wszysstkie/większość grobom ma krzyże? Co się dzieję z ludźmi niewierzącymi?

Zakończenie

Wystawa

Na wystawie w klasie uczniowie pokazują przedmioty, które przypominają im zmarłe osoby (ale też ulubione zwierzęta). Mogą to być także przedmioty przywołujące wspomnienia, nie koniecznie odnoszące się do zmarłych; na przykład do osób spotkanych na wakacjach.

Uczniowie przynoszą z domu słoiki z zakrętkami. Wkładają do nich przedmioty, wywołujące wspomnienia o których mowa wyżej. Mogą to być fotografie, muszelki znad morza, smycz nieżyjącego ukochanego psa, prezent otrzymany na wakacjach itd.

Słoiki opisujemy numerami lub nazwiskami właścicieli i ustawiamy na regale w klasie. To jest nasz klasowy „regał wspomnień”, a przedmioty w słoikach są naszymi wspomnieniami o bliskich osobach lub zwierzętach; należy się z nimi obchodzić z powagą i uważnie.

Karta robocza 1

Wspomnienia o zmarłych

Dzień Wszystkich Świętych jest obchodzony zawsze w dniu …………………………………………..

W tym dniu ludzie myślą o ……………………………………………………………………………………………..

To jest święto obchodzone w kościele …………………………………………………………………………...

W tym dniu ludzie stawiają na grobach ………………………………………………………………………….

Niedziela Wieczności jest obchodzona w kościele …………………………………………………………

Święto to jest zawsze obchodzone w ostatnią niedzielę ………………………………………….. ……

Także ludzie nie należący do żadnego kościoła chodzą w listopadzie na cmentarze, żeby

ozdobić groby swoich bliskich kwiatami i zapalić świeczki.

Bardzo radosnym świętem wspominania zmarłych w ………………………………………………….

jest Día de los Muertos.   Ludzie urządzają na ………………………………….. przy grobach swoich bliskich pikniki, jest grana muzyka i odbywają się tańce. Ludzie wierzą, że tego dnia ……………………………….

przychodzą do nich.

Karta robocza 2.

Zbiór pytań do losowania

Co chcesz osiągnąć w życiu?

O co warto zawalczyć?

Które osoby są dla ciebie ważne?

Kiedy jesteś szczęśliwy?

Dokąd chciałbyś kiedyś pojechać?

Jaki zawód chciałbyś najchętniej wykonywać?

Gdzie chciałbyś kiedyś mieszkać?

Czy jest coś, co bardzo byś chciał kiedyś przeżyć?

Co najchętniej robisz w czasie wolnym?

Jak ważne są pieniądze dla dobrego życia?

Jak ważna jest dla ciebie przyroda?

Po co są przyjaciele?

Od czego zależy, że będziesz mieć kiedyś dobry zawód?

Karta robocza 3.

Pytania na stoły dyskusyjne

Co by było, gdybyśmy byli nieśmiertelni?

Co żyje, a co nie żyje?

Czy wszystko żywe ma kiedyś swój koniec?

Po co żyjemy?

Na podstawie scenariusza lekcji „Was lebt, das stirbt” autorstwa berlińskiej nauczycielki Lebenskunde (etyki humanistycznej) Katrin Filler

 Tłumaczył i opracował: Andrzej Wendrychowicz