Od redakcji portalu

Prawa człowieka, a szczególnie prawa dziecka są fundamentalnym tematem szkolnych lekcji etyki. Część z Państwa już zna KOMPASIK. Nauczycielom, którzy nie mieli okazji zapoznać się z tym dziełem chcemy to umożliwić i zachęcić do korzystania z zamieszczonych tam scenariuszy zajęć. KOMPASIK jest publikacją na potrzeby edukacji na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi.  Będziemy publikować niektóre materiały do prowadzenia zajęć. Poniżej przedrukowujemy wybrane informacje o KOMPASIKU oraz wskazówki i porady dla nauczycieli.  

 Do kogo skierowany jest KOMPASIK?

 KOMPASIK adresowany jest przede wszystkim do osób dorosłych pracujących z dziećmi, nauczycieli, opiekunów i rodziców – szczególnie tych zainteresowanych edukacją dzieci na rzecz praw człowieka i poszukujących praktycznych narzędzi pomocnych w omawianiu z dziećmi tematów takich, jak wartości i problemy społeczne. Przedstawione tu propozycje zajęć przeznaczone są dla dzieci w wieku od sześciu do trzynastu lat.

KOMPASIK odwołuje się do wiedzy i doświadczeń już zdobytych przez dzieci i osoby prowadzące

zajęcia. Ćwiczenia można organizować tam, gdzie dzieci spędzają większą część dnia – w szkole, ośrodkach dla dzieci, szkołach wieczorowych, centrach kultury, siedzibach organizacji dziecięcych, podczas obozów, a część także z rodziną. O ile od dzieci nie wymaga się posiadania jakichkolwiek specjalnych umiejętności, by mogły brać udział w większości zajęć, o tyle prowadzący je powinni wykazać się doświadczeniem i umiejętnością posługiwania się aktywnymi metodami nauczania, zapewnić ich zainteresowanie i rzeczywisty rozwój.

Cel KOMPASIKA

 KOMPASIK chce rozwijać w dzieciach wiedzę, umiejętności, wartości i postawy potrzebne do takiego uczestnictwa w życiu społecznym, które oparte byłyby na znajomości praw przysługujących samym dzieciom i innym ludziom. Dzięki temu dzieci mogą aktywnie przyczyniać do budowania kultury praw człowieka.  Aby osiągnąć ten cel, przedstawione w KOMPASIKU zajęcia charakteryzują się kilkoma cechami:

- punktem wyjścia dla zgłębiania nowych pomysłów i perspektyw jest to, co dzieci już wiedzą;  

- dzieci są zachęcane do aktywnego uczestnictwa w dyskusji i wzajemnego uczenia się od siebie;  

- dzieci mają możliwość uczenia się poprzez podejmowanie prostych, choć istotnych i wartościowych działań na rzecz sprawiedliwości, równości i praw człowieka;

- podstawą zajęć są wartości przyświecające Konwencji o Prawach Dziecka (KPD);

- dzieci są zachęcane do kształtowania w sobie kultury praw człowieka.  

Postawy i wartości związane z porozumiewaniem się, krytycznym myśleniem, odpowiedzialnością, tolerancją oraz szacunkiem dla innych nabywa się przez doświadczanie. Z tego powodu zajęcia zaproponowane w KOMPASIKU pobudzają do współdziałania, współuczestnictwa i aktywnego uczenia się. Prezentowane ćwiczenia ukierunkowane są na jednoczesne zaangażowanie głowy, serca i rąk dziecka. Tylko dziecko rozumiejące związek między prawami człowieka, a podstawowymi potrzebami ludzkimi oraz czujące empatię wobec innych ludzi, weźmie na siebie odpowiedzialność za ochronę przysługujących innym praw człowieka.

Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi

 Dzieciństwo to idealny czas na rozpoczęcie trwającej przez całe życie edukacji na rzecz praw człowieka. Dalekosiężne cele nauczania można dostosować tak, aby dobrze wpasowały się one w świat dziecka. Można to osiągnąć przez powiązanie ich z jego osobistymi doświadczeniami nabywanymi w ramach życia rodzinnego oraz społecznego, a także bezpośrednich kontaktów z dorosłymi i innymi dziećmi. Edukacja na rzecz praw człowieka ma prowadzić do ukształtowania postaw opartych na zaufaniu i tolerancji, czyli fundamentach kultury praw człowieka. Należą do nich:

- docenianie siebie samego i innych;  

- poszanowanie praw człowieka w życiu codziennym;  

- zrozumienie własnych praw i zdolność do ich wyrażania;  

- docenianie i poszanowanie różnic społecznych i kulturowych;  

- zdolność do rozwiązywania konfliktów bez użycia przemocy i z poszanowaniem praw należnych innym;

- rozwijanie w dziecku wiary we własne siły i umiejętność ochrony oraz propagowania praw człowieka.

Dzieci, które dopiero zaczynają swoją edukację formalną, mają już sporą wiedzę na temat otaczającego je świata i żyjących w nim ludzi. Nauczanie na rzecz praw człowieka powinno w jak największym możliwym stopniu odnosić się do wiedzy zdobytej już przez dzieci, czyniąc ją dla nich bardziej czytelną. Wprawdzie dzieci nie używają takich słów, jak sprawiedliwość, równość lub dyskryminacja, ale w wieku siedmiu lub ośmiu lat mają dobre intuicje na temat tego, co jest „w porządku”, a co nie.

 Aktywne metody nauczania

 KOMPASIK proponuje aktywne metody nauczania oparte na czynnym uczestnictwie dzieci i ich doświadczeniach osobistych. Współuczestnictwo i współpraca dzieci pomagają stworzyć spójne wewnętrznie grupy i osłabiają uprzedzenia panujące między poszczególnymi ich członkami. Takie podejście ułatwia dzieciom zrozumienie bardziej złożonych zagadnień, przyczynia się do rozwoju umiejętności rozwiązywania problemów i sprzyja postawom kreatywnym i praktycznym, co razem wzięte stanowi jeden z podstawowych celów edukacji na rzecz praw człowieka. Dorośli nie powinni wpadać w pułapkę założenia, że posiedli – jako osoby o pewnym doświadczeniu edukacyjnym – prawdę ostateczną. Dzieci wnoszą do procesu edukacyjnego własne przeżycia, które muszą być aktywnie wykorzystane, aby zapewnić ich zainteresowanie i rzeczywisty rozwój. Pytania, a nawet spory i konflikty, należy traktować jako dobry materiał edukacyjny, który można wykorzystać z pozytywnym skutkiem.

Wiedza, umiejętności, postawy

Jakiego rodzaju wiedzy potrzebują dzieci, aby móc zrozumieć, czym są prawa człowieka w ich życiu codziennym? Jakie umiejętności i postawy są im niezbędne do trwałego wykształcenia w sobie kultury poszanowania praw człowieka? KOMPASIK stara się dać odpowiedź na te pytania, zarówno w części teoretycznej, jak i poprzez zajęcia w nim proponowane. Razem wzięte dają one podejście całościowe, które obejmuje zarazem uczenie się o prawach człowieka, uczenie się na rzecz praw człowieka i uczenie się poprzez prawa człowieka.

Wiedza: uczenie się o prawach człowieka.

Chociaż wiedza o prawach człowieka zmienia się wraz z wiekiem i kompetencjami dziecka, w zasadzie zawsze odnosi się ona do paru podstawowych koncepcji:

- prawa człowieka dostarczają wzorców zachowania się w rodzinie, szkole, najbliższej społeczności i świecie jako takim;

- prawa człowieka są uniwersalne, choć mogą być na różne sposoby interpretowane i doświadczane;

- prawa człowieka przysługują każdemu dziecku i każde dziecko jest zarazem zobowiązane do  przestrzegania praw innych ludzi – spośród tych praw warto tu wymienić choćby prawo do ochrony i zapewnienia godnych warunków życia oraz prawo do uczestnictwa (np. wyrażanie  przez dziecko poglądów w sprawach bezpośrednio go dotyczących); wszystkie te prawa gwarantuje Konwencja o Prawach Dziecka;

- istnieją również inne dokumenty mające zapewnić ochronę praw człowieka, np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka lub Europejska Konwencja Praw Człowieka.

Umiejętności: uczenie się na rzecz praw człowieka.

Dzieci muszą zdobyć umiejętności umożliwiające im aktywne uczestnictwo w demokracji i przyczynianie się do tworzenia kultury poszanowania praw człowieka. Umiejętności wykorzystywane na rzecz praw człowieka to między innymi:

- aktywne słuchanie i komunikowanie – umiejętność wysłuchania zdania innych i wyrażenia  własnych poglądów, a także zdolność do oceny ich obu;

- myślenie krytyczne – zdolność rozróżnienia co jest opinią, a co faktem; świadomość istnienia  przesądów i uprzedzeń; umiejętność wychwytywania manipulacji;

- praca w grupie i pozytywne rozwiązywanie konfliktów;  

- wypracowywanie konsensu;  

- demokratyczne uczestnictwo w działaniach podejmowanych razem z rówieśnikami;  

- pewne wyrażanie własnych opinii;  

- rozwiązywanie problemów.  

Postawy: uczenie się poprzez prawa człowieka.

Prawa człowieka to nie tylko dokumenty prawne, które obowiązują poszczególne państwa. Są one także zasadami określającymi, jak dzieci i inni ludzie powinni razem ze sobą żyć. Ponieważ wartości i postawy związane z prawami człowieka są czymś trudno uchwytnym, czymś, co jedynie znajduje swój wyraz w zachowaniach z nich wynikających, przyswojenie ich sobie jest bardzo trudne i czasochłonne. Dzieci uczą się tyle samo, a bywa że i więcej, biorąc przykład z innych, niż z dawanych im wskazówek. Są przy tym bardzo wyczulone na wszelkie postacie hipokryzji. Na wszystkich osobach pracujących z dziećmi spoczywa zatem obowiązek, by samemu postępować według wartości, które chce się im wpoić.

Postawy, poprzez które można wyrażać prawa człowieka to:

- szacunek dla samego/samej siebie i innych;  

- odpowiedzialność za własne czyny;  

- ciekawość, otwarty umysł i uznanie wartości tkwiących w różnicach i odmienności;  

- empatia i solidarność z innymi oraz pomoc tym, którym odmawia się praw człowieka;  

- poczucie godności, wiara we własną wartość i wartość innych ludzi niezależnie od różnic społecznych, kulturowych, językowych i religijnych;

- poczucie sprawiedliwości i odpowiedzialności społecznej oraz dbałość, by wszyscy byli traktowani sprawiedliwie;

- potrzeba polepszenia środowiska szkolnego lub społecznego;  

- chęć promowania praw człowieka na szczeblu lokalnym i globalnym.

Wskazówki dla osoby prowadzącej zajęcia

 Każda osoba prowadząca zajęcia musi mieć w zanadrzu zestaw prostych technik i środków, po które może sięgnąć w sytuacjach szczególnych. Pomagają one zmotywować grupę, zaangażować dzieci, przyciągnąć ich uwagę, przełamać niechęć lub opór, zyskać ich zaufanie i zainteresowanie, czy po prostu przełamać lody i świetnie się bawić!

Oto kilka sprawdzonych sposobów, inne można znaleźć w Internecie (np.: Salto-Youth Support Centre: www.salto-youth.net

„Lodołamacze”/rozgrzewacze  Działania mające pomóc grupie zacząć razem pracować i budować wewnętrzną solidarność.

- Grupowa martwa natura: poproś dzieci, by przyniosły z domu coś, co ma dla nich szczególne znaczenie. Po przyniesieniu każde dziecko dokłada swoją rzecz do kolekcji i tłumaczy, czym ona dla niego jest.

- Ja też : wytłumacz dzieciom, że mają zlokalizować w grupie inne dzieci, z którymi dzielą jakąś cechę wspólną (np. miesiąc urodzenia, liczbę rodzeństwa, rodzaj zapięcia butów). Jeśli okoliczności temu sprzyjają, możesz zastosować bardziej wrażliwe kategorie (np. religia, język, kolor skóry).

- Krzesła do wynajęcia: ustaw krzesła w kręgu i poproś, by dzieci na nich usiadły. Stań w środku, przedstaw się i króciutko coś o sobie opowiedz. Następnie powiedz, że dziecko, do którego ta krótka opowieść (np. „Nazywam się X i jestem leworęczny”, „Nazywam się X i nie lubię jeść”) także pasuje, musi zmienić krzesło. Spróbuj zająć jakieś krzesło, które się zwolniło. Osoba, dla której zabrakło krzesła mówi coś o sobie. Kontynuuj zabawę do momentu, w którym niemal każde dziecko miało okazję przedstawić się w ten sposób.

Portrety: daj wszystkim dzieciom po kartce papieru i ołówku; podziel je na pary. Każde z dzieci ma zrobić szybki i możliwie największy portret partnera z pary, zadając mu przy tym kilka pytań (np. o imię, hobby, coś zaskakującego), które znajdą swoje odzwierciedlenie na portrecie. Poproś dzieci o napisanie na portrecie imienia portretowanej osoby jak największymi literami. Przeznacz na tę czynność tylko krótką chwilę, a następnie poproś, by każde dziecko pokazało wykonany przez siebie portret i przedstawiło „oryginał” grupie. Dla ułatwienia zapamiętania imion powieś rysunki w miejscu widocznym dla każdego.

Praca zespołowa: podziel dzieci na małe zespoły i daj im czas na odkrycie cech wspólnych (np. kultura, wygląd, gusta, hobby). Poproś każdy z zespołów o nadanie sobie nazwy odnoszącej się do właśnie odkrytych cech wspólnych. Następnie każda z grup przedstawia się pozostałym i tłumaczy, dlaczego przybrała taką nazwę.

Podkręcacze  Działania te mają pobudzić energię tkwiącą w grupie lub skierować ją w innym kierunku:

- Łańcuch: poproś dzieci, by stanęły w kręgu i zamknęły oczy. Pookręcaj je, łącząc ze sobą ich ręce, tak by utworzyły węzeł. Następnie powiedz, by otworzyły oczy i spróbowały się rozplątać bez puszczania swoich rąk.

- Fajerwerki: wyznacz małe grupki naśladujące głosem i gestami fajerwerki – bomby, które świszczą i eksplodują, petardy, których wybuchy imitują klaśnięcia w dłonie, kręcące się wokół swej osi koła ogniste itp. Poproś, by każda grupka zorganizowała osobny występ, a następnie zbierz je razem i odegraj wielki finał.

- Nasiadówka: poproś dzieci, by stanęły w kręgu, dotykając się wzajemnie palcami u nóg. Następnie powiedz im, by usiadły bez odrywania od siebie palców. Jeśli to jest dopuszczalne kulturowo, dzieci mogą stanąć w kręgu bokiem do jego środka i z rękami na ramionach poprzednika. Poproszone o to, by usiadły, lądują na kolanach osoby stojącej z tyłu. Oczywiście żadna z wersji nie nadaje się do grup, w których choć jedno dziecko jest niepełnosprawne fizycznie.

- Lasy deszczowe: stań pośród dzieci, poproś je o naśladownictwo, po czym zacznij wykonywać różne gesty i wydawać dźwięki naśladujące życie lasu (np. odgłosy ptaków, owadów, szelestu liści, wiejącego wiatru, zwierząt), pstrykając palcami, klaszcząc dłońmi i imitując zachowania zwierząt. Grupa brzmieć będzie niczym las tropikalny.

- Milczący kalendarz: poproś całą grupę o ustawienie się w szeregu według dnia i miesiąca narodzin. Dzieci mają wykonać zadanie, nie rozmawiając ze sobą. Zamiast wieku można użyć numeru buta, liczby godzin spędzonych w tygodniu na oglądaniu telewizji, czy innych ciekawych danych dotyczących dzieci.

- Burza: przydziel różne dźwięki i gesty małym grupkom dzieci (np. deszcz, wiatr, błyskawica, grzmot). Następnie, zainicjowawszy odgłosy nadchodzącej burzy, włączaj niczym dyrygent poszczególne grupki do chóru (np. „Niebo rozdziera błyskawica! Grzmot przeszywa powietrze!”) aż po kres burzy.

- Trzy kręgi: poproś dzieci o ustawienie się w kręgu i wybranie sobie w myślach jakiegoś innego dziecka, jednak bez mówienia nikomu, jaki to wybór. Wytłumacz, że w chwili, gdy powiesz „Teraz”, mają trzykrotnie obiec dziecko, które sobie wybrały. W rezultacie powstanie totalny, przezabawny chaos, bo każdy będzie gonił za kimś, będąc zarazem samemu gonionym.

Do szalup! Zacznij od zademonstrowania szalupy – dwie osoby trzymają się za ręce formując łódkę,  pasażerowie stoją w przestrzeni wyznaczonej złączonymi rękoma. Następnie wytłumacz, że wszyscy wybierają się w podróż: „Na początku morze jest spokojne i wszyscy dobrze się bawią. Nagle statek uderza w skałę. Wszyscy muszą znaleźć miejsce w szalupach w grupach po trzy osoby (lub jedna, cztery itp.)”. Dzieci przepychają się, by utworzyć „szalupy” i zabrać właściwą liczbę pasażerów. Zazwyczaj ktoś przy tym „tonie”. Nakaż potem dzieciom powrót do statku i podejmij na nowo opowiadanie. „Statek płynie teraz bezpiecznie… ale nagle zrywa się sztorm. Zaczynamy tonąć. Wszyscy do dwuosobowych szalup”. Kontynuuj w ten sposób przez kilka „katastrof ”.

Źródło:

KOMPASIK. Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi.  Niniejsze tłumaczenie KOMPASIKA – edukacji na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi zostało opublikowane na mocy umowy z Radą Europy. Polska publikacja powstała dzięki współpracy Stowarzyszenia dla Dzieci i Młodzieży SZANSA z Centralnym Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli.

Copyright © for the English edition by Council of Europe, 2008

Wydanie polskie © 2009 Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie oraz Stowarzyszenie dla Dzieci i Młodzieży SZANSA w Głogowie.  Wydanie II poprawione w języku polskim, Warszawa 2009