Zmarła w roku 2010 holenderska nauczycielka i popularyzatorka etyki humanistycznej, Tryntsje de Groot, opracowała wspaniały podręcznik dla nauczycieli o zastosowaniu gier i zabaw do nauczania etyki pt. Praktijkboek Zin in Spel!? Książkę przetłumaczyła na język niemiecki Ulrike Dausel, a wydał ją Humanistyczny Związek Niemiec (HVD).

Podczas naszej grudniowej debaty edukacyjnej w Warszawie wręczył nam ją (obok wielu innych materiałów) Jaap Schilt z HVD wraz z prawem do tłumaczenia i publikowania na naszym portalu etykawszkole.pl. Bez tak wielkiej, bezinteresownej, merytorycznej pomocy naszych niemieckich przyjaciół nie było by w ogóle możliwe powstanie portalu etykawszkole.pl. Materiały publikowane przez już ponad dwa lata istnienia portalu w ogromnej większości to materiały dla nauczycieli humanistycznej Lebenskunde (Nauki życia). Z licznych maili do redakcji portalu wiemy, że cieszą się one ogromnym wzięciem i uznaniem wśród nauczycieli etyki. Swoistym „rekordem świata” może być fakt, że blok scenariuszy lekcji pt. PRZYJAŹŃ był pobrany ca. 7200 razy w sytuacji, kiedy lekcje etyki prowadzone są w niewiele więcej niż 1000 polskich szkół, w których pracuje nie więcej niż 900 nauczycieli etyki.

We wstępie do holenderskiego wydania napisano:

„Sensem życia jest samo życie. Sens ten w żadnym wypadku nie leży w religijnym przygotowaniu do życia w niebie po śmierci. Człowiek może sam na wiele sposobów i w każdych warunkach nadać swojemu życiu treść i formę (…)

Zabawa i nauka są od początku życia człowieka ściśle ze sobą powiązane. Bez zabawy nie ma nauki. Zabawa jest powiązana z wyzwaniem, przełamaniem własnych oporów, stratą, rozczarowaniem i radością; krótko mówiąc: człowiek uczy się być człowiekiem. Zasadniczo w szkole zabawa i nauka są od siebie rozdzielone, ale na lekcjach etyki zabawa i nauka są ściśle powiązane”

Takie też jest przesłanie książki Tryntsje de Groot. Uczniowie mają podczas gier i zabaw możliwość szczególnego spojrzenia na własne życie, nauczenia się poznawania samych siebie, samokontroli i samodzielności.

Nie wszyscy nauczyciele etyki są przekonani do zastosowania na lekcji gier i zabaw. Boją się, że uczniowie będę traktować ten ważny i poważny przedmiot niepoważnie. Nauczyciele woleliby prowadzić z uczniami debaty na ważne sprawy światopoglądowe, omawiać aktualne wydarzenia. W centrum nauczania etyki powinno stać dziecko i świat wokół niego. A przecież zabawa jest bardzo ważnym elementem świata dziecka. Podczas mądrej zabawy dzieci zdobywają nowe cenne doświadczenia, które są następnie omawiane na lekcji.

Holenderska Humanistisch vormingsonderwijs i niemiecka Humanistische Lebenskunde są formą światopoglądowego kształcenia z humanistycznej perspektywy. Tak też postrzegamy lekcje etyki w polskich szkołach publicznych. Taki też był cel powstania portalu etykawszkole.pl, a wszystkie publikowane przez nas materiały edukacyjne celowi temu służą.

Zaprojektowane przez Tryntsje de Groot gry i zabawy są w pełni skorelowane z holenderskim programem nauczania Humanistisch vormingsonderwijs. Nie pokrywa się on w pełni z programem Humanistische Lebenskunde i dlatego niemieckie wydanie książki musiało być odpowiednio opracowane i dostosowane. Dostosowanie zaprojektowanych przez Tryntsje de Groot gier i zbaw do podstawy programowej nauczania etyki w polskich szkołach zdecydowanie przekracza możliwości redakcji portalu etykawszkole.pl. Z tą formalną wadą polscy nauczyciele etyki na pewno sobie poradzą. Wszyscy oni musieli i tak opracować własne programy autorskie, bo w przeciwieństwie do holenderskich i niemieckich, polskie władze oświatowe niewiele się interesują trudnościami i kłopotami nauczycieli etyki.

W cyklu naszych publikacji dokonamy obszernego wyboru spośród 90 różnych zabaw, gier i ćwiczeń, odnoszących się do 21 tematów lekcji etyki. Sporo z tych gier i zabaw można stosunkowo łatwo adaptować na potrzeby innych tematów lekcji. Większość propozycji jest adresowana do grupy wiekowej 8 do 14 lat. Doświadczony nauczyciel bez trudu dopasuje je także dla młodszych i starszych uczniów.

Poniżej obszerny wyciąg z blisko 20-stronicowego wprowadzania do niemieckiego wydania podręcznika Praxisbuch Spielen macht Sinn – Formen des Spiels und deren Reflexion im Humanistischen Lebenskundeunterricht.

Uwaga wstępna: także w tych tekstach, jak we wszystkich innych na portalu, dla uproszczenia używamy tylko form: nauczycielka i uczeń.

Gra i zabawa

Zabawa jest równie stara jak sam człowiek, starsza niż czytanie i pisanie. Zabawa jest nieodłączną częścią świata dzieci. Bawiąc się dzieci rozwijają się motorycznie, ale też odkrywają, jak ważne jest przestrzeganie reguł gry, które traktują bardzo poważnie.

Doświadczenia, opinie i zachowanie uczniów są centralnym punktem humanistycznych lekcji etyki. Są one nieustannie uaktualniane i poddawane krytycznej analizie, przez co uczniowie zdobywają coraz większy wpływ na kształtowanie i kierowanie własnym życiem. Zabawa stwarza dzieciom możliwości zdobycia nowych doświadczeń i ćwiczenia określonych postaw.

Opisane w książce zabawy i gry są tak skonstruowane, żeby nie można było przewidzieć, jak się zakończą, co stwarza pożyteczne napięcie i zaciekawienie. Zabawa będzie uznana za pożyteczną, jeśli ma pozytywny sens.

Nie każda zabawa i gra są piękne i harmonijne. Na świecie jest wiele gier nacechowanych nienawiścią, fanatyzmem albo nadmiernym ryzykiem, kiedy ich uczestnicy muszą wszystko stawiać „na jedną kartę” Tak jest na przykład w kasynie, grze w pokera, ale też na meczu piłkarskim. Niekiedy grając można wygrać bardzo dużo pieniędzy. Reguły wielu gier dopuszczają robienie graczom krzywdy; bywa tak również przy robieniu interesów.

My nie proponujemy żadnej gry i zabawy służącej tylko niewinnemu spędzaniu wolnego czasu, albo rozładowaniu nadmiaru energii.

Na szkolnych podwórkach widzimy zabawy, które nie są „wartościowe pedagogicznie”. W szkolnych czasach Tryntsje de Groot kilkunastoletnie dziewczęta bawiły się we wzajemne ciąganie za włosy dopóki jedna z nich nie krzyknęła „łaski!!” Wygrywała odporniejsza na ból. Zwyciężczyni mogła liczyć na więcej władzy w swojej grupie rówieśniczej.

Po co w ogóle książka o grach i zabawach?

Każdy nauczyciel etyki humanistycznej wcześniej czy później odczuje potrzebę „wyszperania” w księgarniach czy w internecie dobrej książki o grach i zabawach dla dzieci.

Tryntsje de Groot latami zbierała takie gry i zabawy, wiedząc z własnego doświadczenia jak bardzo są one potrzebne nauczycielom.

Zabawę stosuje się w różnych celach: żeby poprawić atmosferę w grupie, żeby uczniowie odczuli dosłownie na własnej skórze przerabiany na lekcji temat. Zabawa pomaga w zrozumieniu nawet tak abstrakcyjnych pojęć, jak wolność czy dyskryminacja. Zabawa ułatwia wprowadzenie w temat lekcji, zwiększa percepcję własnego i obcego zachowania.

Niektóre z opisanych zabaw maja charakter ćwiczeń utrwalających materiał.

Zabawa i zdobywanie umiejętności

Na lekcjach etyki stosuje się wiele form pracy: rozmowa, karty robocze, prace ustne i pisemne, metody kreatywne, historyjki, ale też gry i zabawy. Rozpoczęcie lekcji zabawą zwiększa zainteresowanie i skupienie się na temacie lekcji. Zabawa na końcu lekcji utrwala temat i odpręża uczniów przed następną lekcją z trudnego przedmiotu. Często dzieci same proszą o grę lub zabawę, co nie jest niczym złym, bo przy zabawie znacznie szybciej się uczą.

Jednak po każdej zabawie powinna nastąpić wspólna nad nią refleksja.

Chcemy, aby na etyce dzieci odkrywały, co jest dla nich ważne w życiu, co jest ważne dla ich rówieśników, ale też dla społeczeństwa jako całości; jak mamy się odnosić do konkurencyjnych wobec naszych wartości i poglądów z punktu wiedzenia równouprawnienia i wzajemnego poszanowania? Nauczycielka próbuje na lekcjach szukać razem z uczniami odpowiedzi na te pytania. Można to zrobić na różne sposoby, także posiłkując się grami i zabawami, gdyż one:

- sprawiają dzieciom przyjemność i ułatwiają uczenie się;

- są atrakcyjną, aktywną formą pracy; na innych przedmiotach szkolnych trzeba siedzieć cicho i grzecznie;

- zabawa opiera się na zasadzie „baw się i ucz”;

- zabawa stwarza miłą atmosferę w grupie;

- rozmowa odgrywa na etyce znacznie większą rolę niż na innych przedmiotach; mniej rozmowni uczniowie mają unikatową szansę zaistnienia w grupie podczas zabawy;

- podczas zabawy ma miejsce komunikacja werbalna i mowa ciała;

- zabawa wyzwala fantazję uczniów;

- uczniowie odkrywają i ćwiczą alternatywne zachowania;

- podczas zabawy aktywują się omal wszystkie zmysły.

Aby oswoić dzieci z grą i zabawą wskazane jest zaczynać od tych już znanych uczniom. Ważne jest rozpoznanie sytuacji wyjściowej. Aby właściwie ocenić zachowanie i reakcję dzieci, nauczycielka musi nie tylko dobrze znać reguły zabawy/gry, ale też powinna sama parę razy w nią się zabawić/zagrać. W ten sposób dobrze rozpozna możliwości i trudności danej zabawy.

Zabawa bez celu?

Z jednej strony potrzebne są jasne reguły zabawy, z drugiej możliwość bieżącego kształtowania jej przebiegu, żeby stworzyć pewne napięcie i zwiększyć zainteresowanie dzieci. Na przykład w zabawie w mamę-tatę-dziecko każdy może mieć własne pomysły.

Z kolei przy grach planszowych są zachowane narzucone reguły i na końcu jest zazwyczaj tylko jeden zwycięzca. Dla wielu uczniów najważniejsze jest zwycięstwo i wtedy porażka jest odbierana bardzo emocjonalnie. Nauczenie się i wygrywania i radzenia sobie z przegrywaniem jest jednym z celów zabaw i gier.

Są gry, gdzie gra sama w sobie jest celem i nie jest ważne, co się dzieje poza samą grą. Jednak na lekcjach etyki nie powinno być takich zabaw i gier. Dzieci powinny się przy tym czegoś nauczyć. Jeśli już nie podczas samej gry, to koniecznie podczas następującej po niej rozmowie w klasie. W tym celu do każdej zabawy/gry są przyporządkowane pytania refleksyjne. Pozwalają one przyporządkować, przybliżyć zabawę tematowi lekcji.

Podobieństwa, różnice i sens gier i zabaw

Wiele z opisanych w książce gier i zabaw ma podobne reguły i przebieg, ale nie są takie same. Część dzieci woli dobrze znane, dające im radość zabawy, inne wolą nowe, nieznane, wzbudzające ciekawość, „co się wydarzy”. Nauczycielka nie powinna na siłę wciągać do całkiem nowych gier uczniów wycofanych, zamkniętych w sobie.

Etyka humanistyczna wychodzi z założenia, że życie samo z siebie nie ma sensu. Dopiero człowiek może i musi nadać swojemu życiu sens. Wiele dzieci odbiera życie jako coś oczywistego i nie czuje potrzeby zadawania pytań, dlaczego, po co, jaki to ma sens? Na lekcjach etyki powinniśmy pobudzać dzieci do refleksji. Pytajmy uczniów, co o tym czy tamtym sądzą, starajmy się rozpoznać ich myśli i uczucia, co jest dla nich ważne w życiu.

Hans Banning formułuje cztery podstawowe potrzeby, żeby naszemu życiu nadać sens i znaczenie:

- orientacja na cele: jaka jest nasza własna perspektywa i orientacja w życiu i w pracy?

- usprawiedliwianie: chcemy wyjaśniać innym nasze cele, chodzi o normy w danej kulturze i społeczności, w jakich rozgrywa się nasze życie. Chcemy, żeby inni akceptowali nasze cele;

- zdolność czynu: na ile jesteśmy w stanie osiągnąć postawione sobie cele i sterować własnych życiem;

- własna wartość: jak odbieramy samych siebie. Poczucie własnej wartości pozwala nam osiągnąć cele także wtedy, kiedy nie wszystko dobrze się układa i napotykamy na opory i przeszkody.

U dzieci te aspekty grają rolę drugorzędną, jednak szkoła i wychowanie pobudza je do formułowania własnych celów. Kiedy zauważają, że te cele znajdują uznanie innych, bardziej starają się je osiągnąć. Obowiązkiem nauczycieli jest pomóc dzieciom w budowaniu własnej wartości, że są „kimś” wobec nauczycieli. Lekcje etyki humanistycznej odgrywają przy tym ważną rolę. Zastosowanie gier i zabaw sprawia, że lekcje tę są dla dzieci przyjemne i przyjazne.

Pytania refleksyjne po każdej zabawie uświadamiają dzieciom, że zabawa jest nie tylko przyjemna, ale także pożyteczna; zaczynają rozumieć przekazywane im przez zabawę normy i wartości. Uczą się obchodzić z zachowaniami i uczuciami rówieśników.

Zabawa i rozwijanie kompetencji moralnych i społecznych

W grze/zabawie uczestniczy na ogół wiele osób, często cała klasa. Podczas edukacji szkolnej poświęca się dużo uwagi społecznym kompetencjom dzieci. Chodzi tu o wiedzę, umiejętności, zachowania i motywacje. Zabawa rozwija te kompetencje; powstają bliskie kontakty międzyludzkie; niewielka przestrzeń na zabawę zmusza do zgodnego współdziałania; omawiane następnie pytania refleksyjne pokazują pożytki z zakończonej właśnie zabawy.

Stworzone podczas zabawy sytuacje odnoszą się do aspektów moralnych, uczestnicy starają się o coś „dobrego”, starają się wczuć w położenie i sytuację pozostałych uczestników. To pozwala na rozwijanie ich kompetencji moralnych.

Zabawa, a rozmowa i nauka

Podczas wielu zabaw komunikacja odbywa się poprzez mowę ciała. Dla dzieci małomównych i wycofanych może to być duże ułatwienie. Natomiast pytania refleksyjne bazują na rozmowie. Wielu dzieciom sprawia trudność dobranie właściwych słów, kiedy mówi się o doświadczeniach, uczuciach, myślach, emocjach, szczególnie obcokrajowcom i dlatego posiłkowanie się grami i zabawami jest tak ważne na lekcjach etyki.

Dla mniejszych dzieci zabawa wydaje się czymś całkiem innym niż nauka. Doświadczenie pokazuje, że zabawa znakomicie ułatwia i uatrakcyjnia naukę. Dzieci bawią się bardzo chętnie i początkowo nawet nie uświadamiają sobie, że się przy tym uczą. Następujące po zabawie pytania refleksyjne pozwalają na jeszcze lepsze wykorzystanie zabawy do nauki.

Nauka zabawy

Bywają dzieci, które niewiele, albo wcale się nie bawią – na przykład z powodu ciężkiej sytuacji rodzinnej lub choroby. Kiedy pójdą do szkoły mogą mieć zahamowania w udziale w zabawie na lekcji. Nauczycielka musi to natychmiast zauważyć, nie zmuszać takiego dziecka do zabawy, gdyż narazi go na stres. Warto wtedy zacząć od prostej gry/zabawy, albo pozwolić dziecku na przyglądanie się z boku. Kiedy nabierze odwagi i ochoty samo przystąpi do zabawy.

Funkcja zabawy w nauczaniu

Jeśli lekcja etyki jest np. po stresującej klasówce z matematyki albo po jakimś nadzwyczajnym zdarzeniu na szkolnym podwórku, są małe szanse na skoncentrowanie się uczniów na przygotowanym przez nauczycielkę temacie. Wtedy warto zacząć lekcję od zabawy albo ćwiczenia koncentracji.

Ale bywa też, że wejdą do klasy znudzone i leniwie rozeprą się w ławkach. Wtedy pomoże ich rozruszać „wysokoenergetyczna” zabawa.

Proponowane przez Autorkę gry i zabawy są przyporządkowane do wszystkich omal tematów z rozkładu zajęć z etyki, także tych wydawałoby się niemożliwych do przełożenia na język zabawy, jak „prawa człowieka”. Są w książce zabawy na rozpoczęcie lekcji, są na jej zakończenie, a także jako rodzaj klasówki.

Gry i zabawy uczą i ćwiczą wyobraźnię, dostrzegania problemów, argumentowania, działania i komunikowania z innymi, skłaniają do refleksji. Dzieci mogą wypróbować różne zachowania w określonej sytuacji.

Reguły zabawy

Każda gra i zabawa ma swoje reguły. Muszą być one czytelne i jednoznaczne i nie można ich zmieniać w trakcie gry, kiedy komuś się nie powiodło. Rodzice często pozwalają dzieciom zawsze wygrywać. Dzieci to spostrzegają i uważają, że rodzice nie traktują ich poważnie.

Nauczycielka musi doskonale znać reguły i ściśle się ich trzymać.

Jest też możliwe ustalenie innych reguł dla danej gry/zabawy, ale musi to być zdecydowane na samym początku. Zmiana reguł pozwala przystosować zabawę do innego tematu lekcji.

Są gry i zabawy o uniwersalnym charakterze przydatne dla każdego tematu lekcji.

Prowadzący grę/zabawę

Najczęściej jest nim nauczycielka. Ona objaśnia zasady i kieruję zabawą, może też być jedną z uczestniczek, a nawet powinna, jeśli np. musi być parzysta liczba uczestników i brakuje jednej osoby. Obowiązuje zasada, żeby prowadząca jak najmniej mieszała się do zabawy, co zwiększa odpowiedzialność dzieci za jej przebieg. Kiedy zabawa nie udaje się, albo wydarzy się coś nadzwyczajnego, należy ją przerwać i omówić z klasą zaistniałą sytuację. Można następnie kontynuować zabawę, albo rozpocząć od nowa.

Uważne obserwowanie uczestników gry/zabawy daje nauczycielce wiele informacji o zachowaniu uczestników, kto przejął role lidera, kto się liderowi bez sprzeciwu podporządkował, kto nie przestrzega reguł, kto ma trudności z nadążaniem za innymi.

Podczas omawiania pytań refleksyjnych nauczycielka nie powinna nadawać tonu, lecz pozwolić swobodnie wypowiedzieć się uczestnikom zabawy, kierować rozmowę na właściwy tor, nie może dopuścić, żeby ktoś znalazł się w przykrej sytuacji, był zganiony. Rozmowa podsumowująca zabawę jest bardzo ważna.

Nauczycielka powinna mieć dobrze opanowanych wiele gier i zabaw, żeby je elastycznie, w odpowiednim momencie i atmosferze zastosować na lekcji.

Musi też dobrze znać reguły tych gier i zabaw i chętnie sama w nich uczestniczyć.

Proponując daną zabawę trzeba wyjaśnić jakiemu służy celowi i jakie korzyści odniosą jej uczestnicy. Nauczycielka, albo wskazany przez nią prowadzący grę/zabawę może ocenić swoje przygotowanie i przydatność do tej roli za pomocą testu zawartego w książce, który opublikujemy wraz z pierwszymi opisami zabaw i gier.

Tłumaczenie i opracowanie:  Andrzej Wendrychowicz