Od Redakcji:
Dzięki uprzejmości i zgodzie Ośrodka Rozwoju Edukacji, oraz dzięki przyzwoleniu Autorów, pani Anny Ziemskiej i pana Łukasza Malinowskiego i ich życzliwej pomocy przy edycji materiału na potrzeby portalu, publikujemy
Kompleksowy program nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym „Ludzkie ścieżki”
Program został wyłoniony w wyniku konkursu zorganizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Materiał źródłowy znajduje się na stronie Ośrodka Rozwoju Edukacji pod adresem:
Ze względów technicznych musieliśmy, po uzyskaniu zgody Autorów, ten obszerny materiał podzielić na kilka części. Zamieszczamy pierwszą z czterech części.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ludzkie ścieżki
Kompleksowy program nauczania etyki na
II, III i IV poziomie edukacyjnym
Anna Ziemska, Łukasz Malinowski
Program nagrodzony w konkursie na opracowanie programów nauczania do nowej podstawy
programowej, zorganizowanym przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie w ramach
projektu „Wdrażanie podstawy programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach
szkół ze szczególnym uwzględnieniem II i IV etapu edukacyjnego”.
„Wszystkie ścieżki ludzkiego ethosu przechodzą przez bramy prawdy, których obchodzić nie wolno.” J. Tischner
Spis treści
I. Wstęp
II. Cele edukacyjne ogólne
III. Cele szczegółowe dla każdego poziomu nauczania
IV. Treści nauczania
V. Procedury osiągania celów
VI. Przewidywane osiągnięcia uczniów
VII. Przedmiotowy system oceniania
VIII. Uwagi końcowe
IX. Załączniki
I. Wstęp
Kompleksowy program nauczania etyki powstał w oparciu o kilka lat pracy na różnych
poziomach edukacyjnych oraz systematycznej, ścisłej współpracy autorów, polegającej
na wymianie doświadczeń, doradztwie i wzajemnym wsparciu. Program ewoluował od wstępnej fazy postulatywnej do obecnie prezentowanej poniżej formy programu przemyślanego, zweryfikowanego codzienną praktyką i doświadczeniem. W ciągu tego
czasu podlegał modyfikacjom i uzupełnieniom.
Właściwej weryfikacji posłużyły przede wszystkim:
●Studiowanie nowej podstawy programowej oraz programów nauczania stosowanych
przez nauczycieli uczących innych przedmiotów (np. języka polskiego, historii, wiedzy
o społeczeństwie, przyrody), a także aktualnego programu wychowawczego szkoły
i innych programów realizowanych w ramach programu dydaktyczno-
wychowawczego, jak np. Edukacja Europejska czy Profilaktyka uzależnień.
●Obserwacja uczniów – ich reakcja na konkretne tematy, umiejętność rozpoznawania
przekazów moralnych, odniesienie się do poszczególnych treści, rozumienia i przyswajania
wiadomości oraz elementarnych pojęć z zakresu etyki, moralności itp.
● Rozmowy z uczniami i ich rodzicami, innymi nauczycielami uczącymi na różnych
poziomach – przede wszystkim wychowawcami, konsultacje z pedagogiem
i psychologiem szkolnym, dyrekcją szkoły.
● Konsultacje i wymiana doświadczeń z kolegami filozofami i etykami; obserwacja
lekcji na różnych poziomach edukacyjnych.
● Autoobserwacja – notatki z refleksjami i spostrzeżeniami na temat lekcji
i poszczególnych uczniów, opisy, konspekty i rozkłady zajęć, sprawozdania itp.
Nauczanie etyki na każdym poziomie edukacyjnym jest sprawą niezwykle delikatną
i zarazem skomplikowaną, gdyż po pierwsze nie ma na razie żadnego podręcznika, który
podpowiadałby, tak jak to czynią popularne poradniki metodyczne, sposób postępowania
i pracy, po drugie zaś stawia przed nauczycielem cały szereg zadań i specyficznych
problemów.
W związku z tym nauczyciel staje przed prawdziwym wyzwaniem. Musi się opierać
w swoich działaniach zarówno na pogłębionej wiedzy teoretycznej z filozofii i etyki, jak też
wykazać znajomością zagadnień pedagogicznych (np. faz rozwoju dziecka
i poszczególnych sfer, takich jak uczucia, mowa, intelekt itd.) i społecznych, ale też
dyspozycyjnością, intuicją, elastycznością w działaniach i szybkim dostosowywaniem
do aktualnych potrzeb uczniów, wynikających z sytuacji indywidualnej lub społecznej
np. konfliktu zaistniałego w klasie, aktu przemocy czy zagrożenia uzależnieniami.
Najistotniejszym zadaniem nauczyciela jest wprowadzenie uczniów w świat wartości,
w którym najprostszym i najlepiej dla nich rozpoznawalnym jest pojęcie dobra. Nauczyciel
krok po kroku powinien uwrażliwiać uczniów, ukierunkować na dobro i zachęcać do jego
poszukiwania we wszelkich przejawach, a także podejmować proste działania, takie jak
włączanie się w szkolne akcje charytatywne, działania na rzecz środowiska itp.
Lekcje etyki powinny być czasem „oddechu”, przez co należy rozumieć umiejętne
wytworzenie przez nauczyciela atmosfery, w której uczniowie nabierają pewności, że mogą się swobodnie wypowiedzieć, mają możliwość posłuchania i skonfrontowania swoich
wypowiedzi ze zdaniem koleżanek i kolegów. Rola nauczyciela polega nie tyle na byciu
mentorem uczniów, ile raczej na wytworzeniu wrażenia, że jest on przewodnikiem, idącym
najdalej jeden krok przed nimi, zawsze jednak po ich stronie – otwartym na różne
koncepcje, pomysły, wsłuchującym się w nich, nie krytykującym ich poglądów, żywo
zainteresowanym ich dociekaniami, dopingującym do postawienia następnego pytania.
Lekcja etyki może się oczywiście kończyć jakimś wnioskiem, zapisaniem nowopoznanego
pojęcia lub pięknej, godnej zapamiętania myśli, ale jeszcze lepiej, jeśli pozostaje w pewien
sposób „niedomknięta”, gdyż tylko wówczas inspiruje, prowokuje twórczo, dostarcza
uczniom możliwości dalszych własnych wędrówek po danym obszarze tematycznym.
Program ma charakter modułowy, co stwarza możliwość powrotu do tematu na coraz
to wyższym poziomie, uzupełniania, rozwinięcia i utrwalenia treści, związanych z hasłem
programowym, takim jak np. świat ludzkich spraw (uczucia, wola, uzależnienia, zdrowie,
niepełnosprawność, wolontariat), prawa dziecka/człowieka, wartość i ochrona przyrody,
patriotyzm itp. System ten posiada wiele zalet, które sprawdzają się z powodzeniem
w praktyce, pozostawia dużą swobodę działania nauczycielowi, pozwala uczniom powracać
do ulubionych tematów, rozwinąć je i odkrywać coraz to nowe aspekty. Ten sam temat
np. kary, zaprezentowany w szkole podstawowej w formie gry symulacyjnej – zabawy
w rozprawę sądową, powraca w gimnazjum w kontekście odpowiedzialności, następnie zaś
w szkole ponadgimnazjalnej wpisuje się w szeroki obszar problematyki etyczno-prawnej i
społecznej.
Program spełnia wymagania zawarte w Podstawie Programowej 1) zarówno w zakresie:
A) celów kształcenia ogólnego:
● przyswojenie przez uczniów podstawowego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad,
teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bliskich doświadczeniom uczniów,
● zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywania posiadanych wiadomości
podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów,
● kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie
we współczesnym świecie,
B) umiejętności:
●myślenie naukowe – umiejętność formułowania wniosków opartych na obserwacjach
empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa,
● umiejętność komunikowania się,
● umiejętność posługiwania się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym
także dla wyszukiwania i korzystania z informacji,
● umiejętność pracy zespołowej.
Niniejszy program w pełni realizuje zawarty w zaleceniach wstępnych w nowej Podstawie
Programowej postulat dotyczący kształtowania postaw sprzyjających dalszemu rozwojowi
uczniów – indywidualnemu i społecznemu, takich jak: uczciwość, wiarygodność,
odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi,
ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość
do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej. W rozwoju
społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy
poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania
dla innych kultur i tradycji, zapobieganie wszelkiej dyskryminacji 2).
Program uwzględnia i w pełni realizuje nową Podstawę Programową, zarówno
pod względem doboru materiału, treści nauczania, jak też przewidywanych osiągnięć uczniów 3).
1) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4; poz. 17).
2) Tamże, s. 2
3 )Por. Załącznik nr 1.
II. Cele edukacyjne ogólne
Przy tworzeniu kompleksowego programu nauczania etyki niezwykle ważne było
uzgodnienie i przyjęcie przez autorów wspólnej koncepcji w punkcie wyjścia. Oczywiście
na poszczególnych etapach kształcenia zostaną zaprezentowane cele ogólne adekwatne
do danego poziomu edukacyjnego, lecz ponad nimi znajdują się pewne priorytety, które
sprawiają, że program staje się spójny, logiczny i komplementarny. Zostały one specjalnie
uproszczone i sprowadzają się do następujących poniżej haseł – myśli przewodnich
dla nauczyciela.
Stopniowe wprowadzanie uczniów w świat wartości – ewoluuje począwszy
od wskazania w szkole podstawowej tego, co wybitnie pozytywne, wzmacniania dobra
w sobie – indywidualnego poczucia wartości, ukazania dobra istniejącego w świecie
we wszelkich możliwych aspektach i postaciach jako czegoś wręcz pociągającego, budzącego
zachwyt, wreszcie przynoszącego konkretne profity dla siebie i innych.
W gimnazjum następuje dalsze wzmocnienie np. aspektu utylitarnego, przy jednoczesnym
zachęcaniu do podążania ku wzorcom i ideałom, ale i ostrzeganiu przed złem, by wreszcie
w szkole ponadgimnazjalnej dalej formować pozytywne postawy, skonfrontować dobro ze
złem, zachęcać do obrony wartości i walki z wszelkimi przejawami zła.
Zachęta do poszukiwania, odkrywania oraz pielęgnowania i chronienia wartości
w sobie i w świecie – ewoluuje od zachwytu i zaciekawienia, po formowanie własnego
systemu wartości zgodnego z ogólnie przyjętymi i stosowanymi normami etycznymi i moralnymi, jak również ukształtowanie postawy odpowiedzialności, dzielności etycznej
itp.
Zachęta do „filozofowania" – ewoluuje od prawidłowego dobierania prostych
argumentów „za” lub „przeciw” w wypowiedziach ustnych i pisemnych w szkole
podstawowej, obrony swojego stanowiska w dyskusji, próby samodzielnego, krytycznego
myślenia, przygotowanie przemówienia lub prostej rozprawki w gimnazjum,
do formułowania solidnych argumentów zarówno w wypowiedziach ustnych, jak
i pisemnych (rozprawka, esej) opartych na własnych przemyśleniach, logicznym rozumowaniu oraz odwoływaniem się do konkretnych szkół, systemów czy koncepcji etycznych w szkole ponadgimnazjalnej
III. Cele edukacyjne dla poszczególnych poziomów
II POZIOM EDUKACYJNY – SZKOŁA PODSTAWOWA KLASY IV-VI
Cele ogólne:
● Rozpoznawanie elementarnych wartości, wśród których na pierwszym miejscu jest
dobro 4).
● Odróżnianie dobra od zła w zakresie elementarnym.
● Kształtowanie empatii.
● Kształtowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnień dotyczących
człowieka, jego najbliższego otoczenia (rodziny, przyjaciół, kolegów, osób starszych,
osób niepełnosprawnych itp.), środowiska przyrodniczego, stosunku do własnej natury
(uczuć, motywacji itp.) i określonych sytuacji życiowych.
Cele szczegółowe:
Wiedza
● Wiedza ogólna dotycząca przedmiotu, celu i zakresu etyki.
● Wiedza na temat elementarnych wartości.
● Wiedza na temat praw i obowiązków młodego człowieka wobec siebie i innych.
● Wiedza na temat uczuć, emocji, słabszych i mocniejszych stron własnych oraz innych
osób.
● Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami
takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnym uświadamianiu
i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych
np. arabskiego, dalekowschodniego itd.
● Wiedza na temat ogólnych problemów moralnych występujących zarówno
w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego).
Umiejętności
● Umiejętność odróżniania dobra od zła.
● Umiejętność identyfikowania dobra i zła w różnych formach (w treściach poszczególnych opowieści – konkretne postacie i ich działania, symbole, przypowieści, przenośnie).
● Umiejętność nazywania elementarnych pojęć moralnych i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach (np. sprawiedliwość, wytrwałość, honor, dzielność etyczna,
sumienie itp.).
● Umiejętność odróżniania treści etycznych od religijnych.
● Umiejętność rozpoznawania stanów uczuciowych oraz ich następstw (np. złości).
● Umiejętność formułowania prostych wypowiedzi i wniosków związanych z omawianym tematem.
● Umiejętność kulturalnego dyskutowania – wyrażania własnego zdania z użyciem prostej argumentacji oraz słuchania wypowiedzi koleżanek i kolegów, bez przerywania itp.
● Umiejętność poszanowania dla odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów.
● Umiejętność podejmowania prostych decyzji.
● Umiejętność przewidywania ewentualnych konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji, łączenie przyczyny i skutku.
Postawy
● Wrażliwość na wartości – z dobrem na czele.
● Wrażliwość na dobro i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra.
● Budowanie fundamentów własnej hierarchii wartości na miarę rozeznania realnego świata.
● Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby,
dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób.
● Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego (np. postawa rycerska).
● Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób oraz wszelkich istot żywych.
● Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go.
● Przekonanie o słuszności postawy aktywnej, rozszerzonej również na pole działań ogólnospołecznych (np. udział w akcjach charytatywnych).
4) Na tym poziomie nauczania nie zachodzi konieczność wprowadzania pojęć abstrakcyjnych, zbyt fachowych, wręcz należy ich unikać, zastępować w miarę możliwości opisem, obrazem, alegorią, przypowieścią, jednym słowem – posłużyć się formą przemawiającą bardziej do wyobraźni i uczuć dziecka, nie zaś wyłącznie do intelektu.
III POZIOM EDUKACYJNY – GIMNAZJUM
Cele ogólne:
● Rozpoznawanie wartości etycznych, wśród nich na pierwszym miejscu dobra – zarówno
na poziomie praktyki, jak i teorii.
● Odróżnianie dobra od zła na różnych poziomach analizy i w różnych ich przejawach.
● Kształtowanie postawy otwartości i zrozumienia dla różnych punktów widzenia.
● Kształtowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnień dotyczących człowieka, jego otoczenia – zarówno w mikro-, jak i makroświecie.
● Kształtowanie umiejętności analizy problemowej i krytycznej analizy zagadnień etycznych.
● Kształtowanie umiejętności twórczej dyskusji, prowadzenia odpowiedniej argumentacji i formułowania wniosków.
Cele szczegółowe:
Wiedza
● Wiedza ogólna dotycząca przedmiotu i zakresu etyki.
● Wiedza na temat wartości, w tym głównie dobra.
● Wiedza na temat praw i obowiązków człowieka wobec siebie i innych.
● Wiedza na temat uczuć, emocji własnych oraz innych osób.
● Wiedza o sposobach rozwoju swoich mocnych stron oraz kontrola i wspieranie słabszych.
● Wiedza o zagrożeniach wynikających z faktu wkraczania w życie dorosłe.
● Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnej świadomości i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych np. arabskiego, dalekowschodniego itd.
● Wiedza na temat problemów moralnych występujących zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego).
● Wiedza o sposobach analizy problemów, procedurach krytycznej analizy.
● Wiedza o technikach poprawnej argumentacji w etyce i formułowania wniosków.
● Wiedza ogólna o pojęciach i kierunkach etycznych i filozoficznych.
Umiejętności
● Umiejętność odróżniania dobra od zła, zarówno na poziomie praktycznych problemów z życia ucznia, jak też na poziomie teoretycznym.
● Umiejętność identyfikowania dobra i zła w różnych formach i przejawach.
● Umiejętność nazywania pojęć i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach, przy jednoczesnym zrozumieniu różnic w ich pojmowaniu, bądź gradacji w zależności od kultury (np. sprawiedliwość, wytrwałość, honor, dzielność etyczna, sumienie itp.).
● Umiejętność formułowania wypowiedzi, argumentów i wniosków związanych z omawianym tematem.
● Umiejętność kulturalnego dyskutowania – wyrażania własnego zdania z użyciem odpowiedniej argumentacji oraz słuchania wypowiedzi koleżanek i kolegów, adekwatnego odnoszenia się do wypowiedzi innych.
● Umiejętność dyskutowania w sposób konstruktywny, z ukierunkowaniem (jeśli to możliwe) na kompromis i wspólne sformułowanie wniosków.
● Umiejętności poszanowania odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów.
● Umiejętności rozpoznawania stanów uczuciowych oraz ich następstw (np. gniewu, rozpaczy).
● Umiejętności podejmowania decyzji – zarówno w przypadku analizy problemów praktycznych, odnoszących się do życia ucznia, jak też bardziej abstrakcyjnych, odnoszących się do sytuacji w makroświecie.
● Umiejętności przewidywania konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji, łączenie przyczyny i skutku oraz uzasadnienie podejmowanych decyzji i formułowanych wniosków.
● Umiejętności odróżniania treści etycznych od religijnych i kulturowych.
Postawy
● Wrażliwość na wartości – z dobrem moralnym na czele.
● Wrażliwość na dobro moralne i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra.
● Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób, oraz wszelkich istot żywych.
● Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go.
● Budowanie własnej hierarchii wartości.
● Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób.
● Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego.
● Przekonanie o słuszności postawy aktywnej, rozszerzonej również na pole działań ogólnospołecznych.
● Postawa otwartości na problemy mikro- i makroświata ucznia.
● Postawa otwarcie krytyczna i refleksyjna wobec problemów etycznych, zarówno na poziomie praktycznym, jak też teoretycznym.
● Postawa adekwatnego odnoszenia się do treści, wynikająca z umiejętności krytycznej analizy.
● Postawa poszukująca możliwości przełożenia refleksji teoretycznej (wynikającej z własnego stanowiska i przemyśleń ucznia) na aktywną działalność ukierunkowaną na konkretny efekt.
IV POZIOM EDUKACYJNY – SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA
Cele ogólne:
● Rozpoznawanie wartości moralnych.
● Odróżnianie dobra od zła moralnego w różnych ujęciach i aspektach.
● Rozbudzanie i utrwalanie wrażliwości moralnej, społecznej i humanistycznej.
● Formowanie człowieka świadomego, odważnego, odpowiedzialnego i gotowego do zmierzenia się z wyzwaniami współczesnego świata.
● Kształtowanie postawy refleksyjnej, a zarazem krytycznej wobec omawianych zagadnień
dotyczących człowieka jako osoby żyjącej w określonym środowisku naturalnym, obszarze kulturowym itp.
Cele szczegółowe:
Wiedza
● Usystematyzowana wiedza dotycząca przedmiotu, celu i zakresu etyki.
● Wiedza na temat systemów wartości wynikających z poszczególnych koncepcji i szkół filozoficznych.
● Wiedza młodego człowieka u progu dorosłości na temat praw i obowiązków wobec siebie i innych.
● Wiedza na temat uczuć, emocji, słabszych i mocniejszych stron własnych oraz innych osób.
● Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnym uświadamianiu
i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych np.
dalekowschodniego itd.
● Wiedza na temat ogólnych problemów moralnych występujących w najbliższym otoczeniu, jak i w całym świecie, w tym niebezpieczeństw i zagrożeń cywilizacyjnych dotyczących człowieka oraz jego środowiska w różnych aspektach (rodzina, kultura, przyroda itp.).
Umiejętności
● Umiejętność odróżniania dobra od zła moralnego.
● Umiejętność identyfikowania dobra i zła moralnego w różnych formach, aspektach
i przejawach.
● Umiejętność hierarchizowania wartości.
● Umiejętność nazywania pojęć i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach
(np. sprawiedliwość, utylitaryzm, determinizm, fatalizm, imperatyw moralny, relatywizm moralny, indyferentyzm, dzielność etyczna, sumienie itp.) z uwzględnieniem właściwych systemów i koncepcji etycznych, identyfikacja ich autorów oraz umiejscowienie w odpowiedniej epoce kulturowej.
● Umiejętność krytycznej analizy np. tekstu filozoficznego, innego tekstu kultury, wypowiedzi, poglądu, postawy.
● Umiejętność kulturalnego dyskutowania – wyrażania własnego zdania z użyciem logicznej i etycznie poprawnej, przemyślanej argumentacji oraz słuchania wypowiedzi koleżanek i kolegów.
● Umiejętność poszanowania dla odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów.
● Umiejętność odróżniania postawy od osoby (ocena krytyczna poglądów, postępowania, nie zaś osoby).
● Umiejętność rozpoznawania stanów uczuciowych, a także ich następstw oraz rozumienie konieczności kontroli i panowania nad emocjami.
● Umiejętność podejmowania decyzji oraz przewidywania ewentualnych konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji.
● Umiejętność rozpoznawania powinności moralnych.
● Umiejętność odróżniania treści etycznych od religijnych.
Postawy
● Wrażliwość na wartości, włącznie z dobrem moralnym we wszelkich aspektach, jako wartością fundamentalną i nadrzędną.
● Wrażliwość na dobro moralne i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra (dzielność etyczna, odwaga cywilna).
● Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób oraz wszelkich istot żywych, przy jednoczesnym uświadamianiu sobie konieczności budowania właściwych relacji z innymi osobami, ze środowiskiem społecznym oraz naturalnym.
● Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go oraz odpowiedzialności za nie.
● Budowanie własnej indywidualnej hierarchii wartości, zgodnie z rozpoznaniem realnego świata i w oparciu o wiedzę na temat różnych systemów etycznych.
● Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby; dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób w oparciu o koncepcje antropologii filozoficznej i kulturowej.
● Rozumienie sensu obowiązków i powinności moralnych względem siebie, a także innych osób (rodziny, grupy rówieśniczej, społeczeństwa itp.).
● Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego, kształtowania właściwej postawy.
● Przekonanie o słuszności postawy aktywnej wyrażającej się w pokonywaniu trudności
w dążeniu do celu, jakim jest dobro moralne.
● Rozszerzenie postawy aktywnej, również na pole działań ogólnospołecznych, ogólnoludzkich itd.