Program do nauczania etyki dla klas IV-VI szkoły podstawowej – część I

Wstęp

Program został napisany jako część pracy dyplomowej kończącej Podyplomowe Studia Filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem prof. Barbary Markiewicz. Wszedł również do zestawu programów przyjętych w SP nr 306 w Warszawie. Jest realizowany od początku roku szkolnego 2010/2011.

W pierwszej części niniejszego materiału znajdują się filozoficzne założenia programu oraz cele kształcenia oparte na nowej podstawie programowej (ogólne i szczegółowe). W kolejnych materiałach znajdą się formy i metody osiągania celów (które mogą okazać się pomocne również dla nauczycieli uczących na wyższych etapach edukacji) oraz treści kształcenia i zestaw materiałów dydaktycznych przydatnych przy realizacji programu.

Chciałabym, aby ten program stanowił pewną inspirację dla nauczycieli szczególnie uczących w szkole podstawowej. Ze względu na ubogi rynek pomocy dla edukacji etycznej najlepszym rozwiązaniem jest stworzenie swojego programu autorskiego.

I. Filozoficzne założenia programu z etyki

1. Założenia przedstawionego programu do nauczania etyki oparte są na podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych II etapu edukacyjnego z dnia 23 grudnia 2008 roku, która weszła w życie z dniem 1 września 2009 roku.

Program jako nadrzędne wyróżnia trzy spośród pięciu cele kształcenia:

I. Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych.

II. Dostrzeganie różnorodności postaw i zachowań ludzi.

III. Wyrażanie opinii i wartościowanie zjawisk społecznych na poziomie społeczności szkolnej i społeczności lokalnej.

Pozostałe dwa cele (Rozpoznawanie swoich obowiązków wobec najbliższego otoczenia, rodziny i szkoły oraz przygotowanie do rozpoznawania podstawowych wartości i dokonywania właściwej ich hierarchizacji) zostały potraktowane w mniej wyróżniający sposób, jako podporządkowane celom wyżej wymienionym. Przede wszystkim postanowiono uniknąć hierarchizacji podstawowych wartości.

Wartość to coś, co ceni człowiek, a człowiek ceni to, co zaspokaja jego potrzeby i pragnienia. Etyka podejmuje refleksję nad wartościami związanymi z ludzkim życiem, nad ludzkimi dążeniami, celami i wyborami (za W. Czaplewski: Filozofia z przyległościami, Książka i Wiedza, Warszawa 2000 r., str. 16). Wobec tego wartości muszą być uniwersalne i obiektywne, istnieć samodzielnie i niezależnie od okoliczności zewnętrznych. Dlaczego więc poddawać je hierarchizacji?

Gdyby przyjąć kryterium wartości wg którego najniżej w hierarchii znajdują się wartości hedonistyczne, czyli przyjemnościowe, a najwyżej wartości religijne, które w naszym społeczeństwie kojarzone są z najwyższym dobrem człowieka, możemy wywołać niebezpieczny konflikt, który mógłby jednostkę lub całą społeczność wprowadzić w ogromną rozterkę, doprowadzając do tego, że będąc niereligijną (w mniemaniu wielu ludzi pozbawioną wartości absolutnych) będzie hołdować wartościom niższym, np. hedonistycznym lub biologicznym. Czyż historia nie pokazała jak niebezpieczne może to być myślenie? Że takie myślenie może doprowadzić do czegoś przeciwnego wartościom – nietolerancji i okrucieństwa. Osoby o wyższej hierarchii wartości będą potępiały tych o niższej, zmuszając do przyjęcia swoich wartości i nie siląc się na trud by odkryć uniwersalizm pewnych wartości opartych na innych przesłankach.

Na różnicach w pojmowaniu wartości opiera się konflikt pokoleń. Naturalną cechą młodych ludzi jest chęć zabawy i niemyślenie o przyszłości. A jeśli już o niej myślą, to raczej w kategoriach hedonistycznych (dla dojrzewających ludzi przyszłość jawi się zazwyczaj optymistycznie, pozbawiona jest wad i problemów). Ludzie starsi są bardziej świadomi realnego życia i tego, co ono niesie, zaczynają więc w coraz większym stopniu kierować swe myśli ku religijności i wartościom duchowym zapominając o swej młodości. Czemu mówić, że przyjemność ma mniejszą wartość niż religia? Psychoterapia dąży do zrównoważenia obu naturalnych potrzeb człowieka by nie był on w drażniącym konflikcie ze sobą i światem.

Wartości muszą mieć charakter uniwersalny, dostępny dla wszystkich ludzi. Oparty na dobru człowieka.

2. Podstawą działań etycznych jest dobro człowieka – jako jednostki i w relacjach międzyludzkich. Fernando Savater określił działanie etyczne jako wynikające z perspektywy osobistej „którą każdy osobnik przyjmuje, zastanawiając się, co jest lepsze dla jego dobra w danym momencie, a jednocześnie nie próbuje przekonać innych, że taki właśnie wybór - jego wybór - uczyni życie wszystkich ludzi lepszym i szczęśliwszym. Można powiedzieć, że w etyce najważniejsze jest życie w zgodzie z samym sobą i posiadanie inteligentnej odwagi konsekwentnego działania tu i teraz” (Fernando Savater, Polityka dla syna, tekst za wyd. 14, Barcelona 1998, przekł. K. Adamska,[w:] „Gazeta Wyborcza”, 5 lipca 2003, str. 20).

Dobro ludzkiej osoby jest powszechnikiem. Jest tym, czym w swojej istocie jest.

Istnieją wartości, o których możemy powiedzieć, że są koniecznymi, gdyż wynikają one z ludzkiej natury. To od nich należy wyprowadzić generalne normy postępowania, niezależne od kultury, religii czy czasu historycznego. Analizując historię etyki i myśli etycznej zauważamy ogromne podobieństwa w poglądach i systemach etycznych, niezależnych od okresu historycznego czy położenia geograficznego. Podstawą zawsze stanowiło dobro człowieka. Słowo „dobro” jest najczęściej się powtarzającym słowem wszystkich etyk, od starożytności aż po czasy współczesne.

Erich Fromm określił człowieka w następujący sposób: „Jest on świadom siebie samego, swojej przeszłości i przyszłości, którą jest śmierć, jest w końcu świadom istnienia innych jako innych – swoich przyjaciół, wrogów lub ludzi mu obcych. Człowiek przewyższa wszelkie inne formy życia, ponieważ on jedyny jest świadom własnego życia. Człowiek pozostaje w naturze poddany jej prawom i kaprysom, a jednak ją przekracza, ponieważ brakuje mu tej nieświadomości, która czyni ze zwierzęcia część natury, z którą stanowi jednię” (za: A. Domaniewski: Homo homini. Mały traktat etyczny, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008).

Człowiek stanowi centrum zainteresowania etyki: jego niepodważalna jednia z naturą oraz jego indywidualizm, tak bardzo zróżnicowany.

Społeczeństwo jest zbiorem oddzielnych osób, zaś w osobie realizowane jest człowieczeństwo. „Dobrem człowieka jest to, co odpowiada potrzebie ludzkiej osoby, złem – to, co jej zagraża” (A. Domaniewski).

Uczniowie w szkole podstawowej muszą nauczyć się odróżniania dobra od zła. Jednak czym będzie dobro a czym zło? Przyjmijmy, że dobro człowieka stanowi filary wartości, a zło – ich przeciwieństwo. Za Domaniewskim można wyróżnić pięć takich filarów:

1. Filar biologiczny, wywodzący się z tego, co powinno zagwarantować samo życie – życie jako dobro, zdrowie, dostatek pożywienia, miejsce do spania i wypoczynku. Przeciwieństwem życia będzie śmierć – niezamierzona, krzywdząca, spowodowana przez innych.

2. Wolność – człowiek powinien rozporządzać własną osobą, decydować o sobie i swoim życiu, stawiać granice własnej prywatności i intymności. Mieć prawo do własnych przekonań, wiary i światopoglądu. Wszelkie podważanie tej wolności, jej pogwałcenie, zniewolenie lub zmuszanie do działania wbrew sobie jest złem.

3. Miłość i szczęście osobiste – związane z relacjami z innymi osobami, oparte na szacunku, bliskości, zaufaniu i przyjaźni. Nieszczęścia, zdrada, porzucenie, samotność i utrata bliskich będą złem.

4. Dostęp do prawdy – każdy człowiek chce poznać prawdę, jest to głęboko ludzka potrzeba, dzięki której rozwinęła się nauka i filozofia. Złem będzie ukrywanie prawdy, kłamstwo, fałsz i odmawianie dostępu do niej.

5. Godność człowieka polegająca na uhonorowaniu wartości ludzkiej osoby jako takiej. Wszelkie poniżenie, wyśmiewanie i ignorowanie staje się czymś, co zagraża istocie ludzkiej.

Przyglądając się wymienionym wartościom może nasunąć się pytanie: a jeżeli człowiek w swoim egoizmie będzie nastawiony tylko na realizację swego dobra? Ochroną przed tym zagrożeniem ma być etyka, ona pomaga umiejscowić osobę w społeczeństwie. Wobec tego to dobro, które odnosi się do jednostki również dotyczy innych ludzi. Etyka musi więc dotyczyć pojedynczego człowieka i człowieka w relacji z innymi ludźmi.

3. Etyka w szkole musi opierać się na zrozumieniu przez uczniów tego, czym jest dobro człowieka. Proponowany program ma im to ułatwić poprzez wprowadzenie ich w rozważania etyczne. Pomóc im znaleźć odpowiedzi na pytania: czym jest dobro? Czym jest prawość i sprawiedliwość? Co w życiu jest ważne i ma znaczenie? Do czego warto dążyć? Ma umożliwiać im znaleźć odpowiedzi na te pytania i dylematy.

Ma także pozwolić na formułowanie pytań. Uczniowie często bardziej tego potrzebują, niż uzyskiwania odpowiedzi.

Należy postawić nacisk na dociekania w dziedzinie moralności. Oprzeć się na fundamentach filozofii, jakimi są zadawanie pytań oraz zdziwienie. Odwoływać się do tradycji filozoficznych pytań i wydawania właściwych sądów w oparciu o logiczne rozumowanie. „Jeśli formułuję jakieś sądy o tym, jak należy żyć – a jest to jeden z najważniejszych celów filozofowania – to tak właśnie żyć powinienem” (W. Czaplewski). Dzieci w większości wiedzą jak należy postępować, bo tego uczą rodzice i szkoła, lecz nie znają wyjaśnień konieczności tego postępowania. Na pytanie: dlaczego mam tak postępować? Odpowiedź „bo tak trzeba” nie zda egzaminu.

4. Ucząc dzieci etyki nie można wskazywać tylko na jedne wartości i obyczaje obowiązujące w społeczeństwie, w którym żyją. Trzeba oprzeć się na uniwersalizmie ludzkiej osoby. Edukacja etyczna nie może stawiać sobie za cel ideologizacji. Dzieci muszą się zapoznać z oczekiwaniami stawianymi przez społeczeństwo. Otrzymać narzędzie umożliwiające krytyczną ocenę tych oczekiwań.

Zajęcia z etyki muszą wyposażyć uczniów w umiejętność samodzielnego myślenia, odczytywania znaków i wskazówek, które dadzą możność zorientowania się we własnych potrzebach emocjonalnych i potrzebach innych osób.

W edukacji etycznej trzeba w wyważony sposób kłaść nacisk na myślenie i postępowanie. Dzieci muszą mieć możliwość praktykowania pewnych form działania. Program etyki ma im to umożliwić poprzez tworzenie sytuacji w scenkach i dramie.

5. Dziecko by mogło zacząć działać moralnie musi wyjść poza swój egocentryzm i zacząć zauważać uczucia i emocje innych. Tylko w ten sposób może przejawiać etyczną aktywność. Aby tego dokonać konieczne jest poznanie swoich uczuć i analiza krytyczna sytuacji. Jest to możliwe, gdy pozwoli się dzieciom na swobodną dyskusję z rówieśnikami.

Dzieci lubią rozmawiać. Dyskusja prowadzona w kontrolowanej sytuacji pozwala uczniom zapoznać się z zasadami prowadzenia dyskursu.

Dziecko musi analizować różne sytuacje moralne, najlepiej gdy pochodzą z bliskiego doświadczenia lub są zaaranżowane przez nauczyciela. Dobrze jeżeli są to sytuacje pozbawione reguł. Uczeń zauważa najpierw ich brak, a potem sam zaczyna je tworzyć, by znaleźć nowe wyjście z sytuacji z zaangażowaniem refleksji nad motywami własnego postępowania.

6. Celem edukacji etycznej jest szacunek dla drugiej osoby. Nie uda się tego zrobić bez zaznajomienia uczniów z wielością sensów kryjących się w pojęciu osoby. Odkrycie to jest możliwe dzięki filozofii oraz rozważaniu pojęć „prawdy”, „dobra”, „rzeczy”, „człowieka” itp. Pomocne w tym są teksty literackie, na których program w dużej mierze się opiera.

Uczniowie muszą nauczyć się uzasadniania własnych czynów. Służy temu rozwijanie u dzieci nawyku logicznego i krytycznego myślenia. By móc to osiągnąć należy projektować sytuacje filozoficznego dialogu. Staje się on podstawową metodą osiągania celów programu. Podczas dialogu dzieci mają okazję dyskutować swoje opinie i uczucia oraz zorientować się w odmienności prezentowanych systemów wartości i punktów widzenia. Mają prawo do popełniania błędów, które są częścią integralną każdego dialogu. Dzięki temu uczą się wykrywania ich w myśleniu swoim i innych.

Program ma umożliwić uczniom nauczyć się wyrażania opinii wykraczających poza ich subiektywne odczucia. Uzyskać umiejętność wyrażania opinii w oparciu o bezstronność, obiektywność i wszechstronność. Sprzyja temu filozoficzne myślenie i zwracanie uwagi na filozoficzne aspekty w literaturze. Bardzo ważna staje się praca z tekstem.

Program pozwala dzieciom na zapoznawanie się z wypowiedziami wybitnych myślicieli i ich analizę, a także analizę dzieł plastycznych, fotograficznych oraz filmowych. Praca z dziełami kultury pozwala zmniejszyć u dzieci stres związany ze skupianiem uwagi na sytuacji rzeczywistej.

Powieść czy film pozwalają nabrać dystansu i zwiększyć swobodę interpretacji. Wypowiedzi myślicieli wprowadzają do trudnej sztuki obcowania z językiem i tekstem filozoficznym. Fotografie pomagają zwrócić uwagę na potrzebę bacznego przyglądania się rzeczywistości. Dzieła plastyczne zapewniają bliskie obcowanie ze sferą wartości i wrażliwości estetycznej.

7. Założeniem programu jest rozbudzenie w dzieciach chęci bycia rozumnymi, chęci doskonalenia gustów, pragnień i skłonności. Kształtowanie umiejętności językowo-myślowych opartych na rozumowaniu logicznym.

Wiele w nim możliwości dla ćwiczeń i zabaw filozoficzno-logicznych. Ciekawą propozycją są zabawy z klockami „Lego” w oparciu o projekt „Lego-Logos” Jarosława Marka Spychały.

8. Program ten ma spróbować nauczyć dzieci zaufania do siebie. Podsumowaniem niech będzie wypowiedź Siddharthy Gautamy, która podważa wiele norm i obyczajów, a jednocześnie otwiera wiele furtek poznania.

„Nie wierzcie w jakiekolwiek przekazy tylko dlatego, że przez długi czas obowiązywały w wielu krajach. Nie wierzcie w coś tylko dlatego, że wielu ludzi od dawna to powtarza. Nie akceptujcie niczego tylko dlatego, że ktoś inny to powiedział, że popiera to swym autorytetem mędrzec albo kapłan, lub że jest to napisane w jakimś świętym piśmie. Nie wierzcie w coś tylko dlatego, że brzmi prawdopodobnie. Nie wierzcie w wizje lub wyobrażenia, które uważacie za zesłane przez Boga. Miejcie zaufanie do tego, co uznaliście za prawdziwe po długim sprawdzeniu, do tego co przynosi powodzenie wam i innym” (za: J. Zimiński: Najkrótsza historia etyki. Materiały pomocnicze do nauczania etyki, Res Polona, Łódź 2009).

II. Cele kształcenia

A. Wymagania ogólne (zgodne z podstawą programową)

1. Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych.

2. Przygotowanie do rozpoznawania podstawowych wartości.

3. Dostrzeganie różnorodności postaw i zachowań ludzi.

4. Wyrażanie opinii i wartościowanie zjawisk społecznych na poziomie społeczności szkolnej i społeczności lokalnej.

B. Wymagania szczegółowe.

1. Rozbudzanie i kształtowanie wrażliwości moralnej, społecznej i estetycznej.

2. Przygotowanie do wzbogaconego o własne refleksje obcowania z filozofią jako umiłowania mądrości i drogą do lepszego poznania prawdy.

3. Pomaganie w zgłębianiu istoty różnych wartości.

4. Pomoc w dostrzeganiu praktycznych konsekwencji wcielania wartości w życie w odniesieniu do samego siebie, do innych, do społeczności i do całego świata.

5. Pogłębianie zrozumienia, motywacji i odpowiedzialności w związku z dokonywaniem pozytywnych wyborów jednostkowych i społecznych.

6. Inspirowanie do wyboru własnych wartości.

7. Zachęcanie do bliższego i głębszego poznania samego siebie.

8. Pomoc w odkrywaniu własnej tożsamości.

9. Pomoc w uzyskiwaniu możliwie najlepszych odpowiedzi na podstawowe pytania, np. o sens ludzkiego życia, jak powinno się postępować.

10. Rozwijanie umiejętności dostrzegania powiązań pomiędzy własnym doświadczeniem a myśleniem.

11. Budzenie i rozwijanie własnych zainteresowań.

12. Rozwijanie poczucia odpowiedzialności za słowo i czyny.

13. Czytanie ze zrozumieniem tekstów.

14. Rozwijanie narzędzi językowo-myślowych: formułowanie pytań, stosowanie wyjaśnień, rozróżnianie pojęć, dostrzeganie powiązań między pojęciami, porównywanie, klasyfikowanie, wnioskowanie, argumentowanie, uzasadnianie, posługiwanie się przykładami, badanie konsekwencji, wykrywanie sprzeczności i błędów w rozumowaniu własnym i cudzym.

15. Rozwijanie umiejętności prowadzenia dialogu.

16. Kształtowanie postawy tolerancji i otwartości wobec drugiego człowieka.

17. Budowanie zaufania wobec własnego umysłu.

18. Dostrzeganie popełnianych błędów jako czynnika pomocnego w drodze do doskonalszego myślenia.

Janina Tyszkiewicz, mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika), w szkole pracuje od 2002 roku, obecnie nauczycielka przyrody i etyki w klasach 0-6 w SP nr 306 w Warszawie, duże doświadczenie w nauczaniu wychowania do życia w rodzinie.