Jak zapowiedzieliśmy w artykule „Lekcje humanistyczne w holenderskich szkołach”, publikujemy ostatni z czterech zbiorów scenariuszy holenderskich. Są one opracowane głównie dla lekcji w młodszych klasach. Obszerne, bardzo przydatne wskazówki dla nauczyciela, dotyczące przygotowania i prowadzenia lekcji, zwiera ww. artykuł. Tutaj tylko krótkie wprowadzenie.

Z powodu znacznej objętości materiału, podzieliliśmy go na cztery części, które sukcesywnie będą ukazywać się na portalu. W przeciwieństwie do poprzednich trzech tematów, tym razem składa się on z czterech autonomicznych bloków.

Tematy lekcji wychowania humanistycznego powinny spełniać pięć zasadniczych kryteriów:

- temat powinien się odnosić do świata przeżyć i doświadczeń dzieci;

- powinien zachęcać do sformułowania oceny moralnej i światopoglądowej;

- w centrum tematu powinno znaleźć się sporne pytanie, w którym ważną rolę odgrywają wartości i normy;

- temat powinien także dawać okazję do omówienia aktualnych wydarzeń;

- temat powinien umożliwić przyswojenie pojęć socjalnych i moralnych.

Każda lekcja składa się z trzech części: wprowadzenie, rdzeń i zakończenie. W ramach wprowadzenia uczniowie powinni zrozumieć temat i jego aspekt moralny i światopoglądowy. Należy wzbudzić ich zainteresowanie i motywację do czynnego udziału w lekcji. Można to osiągnąć na przykład za pomocą stosownego opowiadania, gry, zabawy, a także odniesienia do aktualnego wydarzenia. Jest ważne, aby uczniowie mogli wymienić swoje doświadczenia, odczucia i oceny tematu lekcji. Często jest konieczne wyjaśnienie przez nauczycielkę znaczenia pojawiających się pojęć i dostarczenie informacji dodatkowych.

Rdzeń tematu, to najważniejszy krok dla uczniów; muszą podjąć decyzję (patrz przywołany wyżej artykuł). Decyzją może być odpowiedź na postawione pytanie, ocena sytuacji, przyjęcie stanowiska lub sformułowanie własnego zdania w sprawie pytania moralnego lub egzystencjalnego. Tak rozumiana decyzja nie może być ostatnim elementem lekcji. Powinna być przedyskutowana i może być zmieniona. Zakończenie jest końcową aktywnością w celu oceny (patrz artykuł). Ocena może mieć też formę uzasadnienia i obrony własnego zdania przed innymi uczniami. Zadaniem nauczycielki jest wskazać na różnice w ocenach uczniów i powody tych różnic.

Zbiór scenariuszy zawiera 12 modułów. Każdy z nich składa się z trzech części/faz (wprowadzenie, rdzeń, zakończenie). Poszczególne części mogą mieć kilka wariantów. Wszystkie trzy części (fazy) lekcji muszą do siebie nawiązywać. Bywa niekiedy wskazana zamiana poszczególnych części lekcji między modułami. Na przykład po wprowadzeniu (1) może nastąpić rdzeń (2) lub (3), a po rdzeniu (3) może nastąpić zakończenie (4) lub (5). Dla uproszczenia, w opisach zastosowano tylko gramatyczną formę męską ucznia i żeńską nauczyciela.

Bieda i bogactwo to pojęcia o wielu różnych znaczeniach. Cóż to jest bieda i czym jest bogactwo? Pojęcia te są związane z wartościami. Kiedy ktoś jest biedny i dlaczego ktoś inny czuje się bogatym? Żyjemy w czasach, w świecie, w którym wartości materialne odgrywają bardzo ważna rolę. Dlatego ludzie, zarówno dorośli, jak i dzieci, często postrzegają biedę i bogactwo głownie od strony wartości materialnych.

Temat widoczny w wielkich problemach naszych czasów: głód, bezdomność, uchodźcy polityczni, wykorzystywanie dzieci i dorosłych itd. To także temat, który łatwo odnieść do doświadczeń i osobistych przeżyć uczniów. To temat, który rodzi mnóstwo pytań. Jak daleko należy się zajmować tymi wielkimi problemami ludzkości? Jak to zrobić? Lekcje z tej serii mają dać asumpt do dyskusji. Trzeba jednak zacząć od podjęcia problemów znanych i zrozumiałych przez dzieci. Należy najpierw zdefiniować pojęcia i związane z nimi wartości. Dlaczego czujesz się bogaty? Co dla ciebie znaczy dom rodzinny? Dopiero potem można przejść do sytuacji, które wymagają od dzieci abstrakcyjnego myślenia na tematy, z którymi nigdy się nie spotkały.

Cykl lekcyjny Bieda i bogactwo podzielono na cztery bloki. W przeciwieństwie do poprzednich zbiorów scenariuszy, tym razem modułów raczej nie należy dowolnie zamieniać miedzy blokami; każdy z czterech bloków jest inny.

1. Czuję się bogaty (moduły 1…3)

2. Grać silniejszego (moduły 4…6);

3. Mieszkanie, dom rodzinny (moduły 7…9)

4. Dzieci ulicy (moduły 10…12).

Pytania o sens związane z tematem Bieda i bogactwo

- Kiedy jesteś biedny?

- Kiedy jesteś bogaty?

- Jak ważny jest majątek?

- Co to jest dom rodzinny?

- Czego potrzebujesz, aby utrzymać się przy życiu?

- Czego potrzebujesz, żeby być szczęśliwym?

- Do jakiego stopnia można grać mocniejszego?

Pytania moralne, związane z tematem Bieda i bogactwo

- Czy możesz posiadać znacznie więcej od innych?

- Czy musisz się przejmować, jeśli ktoś posiada mniej od ciebie?

- Czy musisz się dzielić z innymi, jeśli dużo posiadasz?

- Czy masz prawo do tego, czego potrzebujesz? Czy możesz kraść, jeśli jesteś głodny?

- Czy możesz innym okazywać swoją przewagę, ponieważ jesteś bogatszy, inteligentniejszy lub silniejszy?

- Czy musisz akceptować, że ktoś pokazuje swoją przewagę nad tobą?

Dla oszczędności miejsca zrezygnowaliśmy z tabelarycznego zestawienia planu lekcji wszystkich 12 modułów, jak to zrobiliśmy dla tematu PRZYJAŹŃ.

Blok tematyczny „Czuję się bogaty”

(1)

Wprowadzenie

Potrzeby materialne i niematerialne – Lista życzeń

Możesz przygotować dwie listy życzeń.

1. Pierwsza lista z trzema rzeczami, które chciałbyś mieć i które można kupić (łódź podwodna, szybowiec, kapsuła kosmiczna…).

2. Druga lista z trzema rzeczami, które chciałbyś mieć, ale których nie można kupić (żeby mój dziadek wyzdrowiał, czystej wody w jeziorze, jeszcze więcej bliskich przyjaciół…).

Wprowadzenie

Materiały: długopis, papier

- Dobrą okazją dla przeprowadzenia lekcji na ten temat może być Mikołaj i Boże Narodzenie. Nauczycielka pomaga dzieciom w formułowaniu list życzeń, wypisując przykłady na tablicy, także całkiem niecodziennych życzeń.

- Omówienie z klasą życzeń, możliwych do wpisania na listę.

- Nauczycielka podkreśla, że to, czego się bardzo pragnie, nie musi się wiązać z pieniędzmi. Należy porozmawiać z dziećmi, co to może być.

Rdzeń

Czy czujesz się bogaty? – Wywiad

Pytania

- Jak bardzo bogaty jesteś?

- Jak bardzo bogaci są inni w twojej grupie?

Dzieci przeprowadzają w parach wywiady, wykorzystując pytania z karty roboczej.

Karta robocza z pytaniami do wywiadu

Lista pytań nr 1

1. Czy uważasz, że jesteś bogaty?

Jeśli tak, to dlaczego?

Jeśli nie, to dlaczego?

2. Czy uważasz, że Polska jest krajem bogatym, czy biednym?

Dlaczego tak uważasz?

3. Czy znasz kogoś, kto jest bogaty?

Dlaczego uważasz, że jest on bogaty?

4. Czy niekiedy wydaje ci się, że jesteś biedny?

W jakich sytuacjach?

Lista pytań nr 2

1. Czy uważasz, że jesteś bogaty?

Jeśli tak, to dlaczego?

Jeśli nie, to dlaczego?

2. Czy znasz kogoś, kto jest biedny?

Dlaczego uważasz, że jest on biedny?

3. Czego potrzebujesz, żeby poczuć się bogatym?

4. Czy kiedy nie masz pieniędzy, to zawsze czujesz się biedny?

Wprowadzenie

Materiał: karta robocza z pytaniami

- Nauczycielka kopiuje karty robocze.

- Nauczycielka zachęca dzieci, aby uzasadniały swoje odpowiedzi. Odpowiedzi należy zapisać.

- W pierwszym wywiadzie pytany odpowiada na pytania z listy nr 1. Po pięciu minutach pytający zamienia się w pytanego i odpowiada na pytania z listy nr. 2.

- Po zakończeniu wywiadów są odczytywane odpowiedzi.

- W trakcie rozmowy podsumowującej jest formułowane stanowisko grupy. Na przykład w takiej kwestii, czy możemy się zgodzić, że można się poczuć bogatym dopiero wtedy, kiedy:

- mamy dość jedzenia,

- możemy chodzić do szkoły,

- mamy dom rodzinny,

- jesteśmy zdrowi itp.

Zakończenie

Dzięki temu czuję się bogaty – Collage

Wykonaj collage na dużym arkuszu papieru. Nadaj mu tytuł starannie wykaligrafowanymi literami: DZIĘKI TEMU CZUJĘ SIĘ BOGATY. Rozdziel arkusz na dwie części za pomocą namalowanego lub naklejonego paska. Po jednej stronie arkusza narysuj, namaluj lub naklej obrazki rzeczy, które chciałbyś mieć, które można kupić za pieniądze i napisz na górze: RZECZY DO KUPIENIA. Po drugiej stronie arkusza narysuj, namaluj lub naklej obrazki rzeczy, które chciałbyś mieć, których nie można dostać za pieniądze i napisz na górze: RZECZY NIE DO KUPIENIA

Wprowadzenie

Materiał: duże arkusze papieru rysunkowego, czasopisma, nożyczki, klej, ołówki, kredki.

Nauczycielka pomaga dzieciom w wyrażeniu rysunkami lub wyciętymi obrazkami życzeń dotyczących rzeczy, których nie można dostać za pieniądze.

(2)

Tekst wprowadzający w tematykę „Trzeciego świata”.

Sytuacja, przyczyny i perspektywy

„ Wiele setek milionów mieszkańców „trzeciego świata” nie ma nawet szansy na zachowanie godności ludzkiej. Są pozbawieni elementarnych gospodarczych i ludzkich praw podstawowych. To nie jest tylko kwestia biedy w tych krajach, ale też skutek ogromnej niesprawiedliwości ekonomicznej i socjalnej”

Z tekstu: Wiara w ludzi. Opinie, tematyka i praktyka humanizmu - 1981

Problemy ogólnoświatowe

Rozważania nad polityką rozwojową krajów „trzeciego świata” są w znacznym stopniu zdeterminowane dwoma ocenami sytuacji. Pierwsza z nich, to teoria modernizacji. Zakłada się w niej, że powody zacofania krajów „trzeciego świata” leżą głównie w tych krajach. Tradycje kulturowe uniemożliwiają jakoby dalszy rozwój w rolnictwie, przemyśle, oświacie. Panowało przekonanie, że wspieranie rozwoju gospodarczego prowadzi do modernizacji społeczeństwa. Przykładem tego modelu miał być owocny rozwój krajów zachodnich. W tej wersji kraje „trzeciego świata” są skazane na pomoc krajów uprzemysłowionych. Obok pomocy materialnej w postaci środków finansowych na budowę fabryk, wyposażenia ich w maszyny i środki transportu, koniczne jest też wspomożenie tych krajów w wykształceniu własnej kadry fachowców.

Druga ocena jest nazywana teorią zależności. Wyjaśnia ona zacofanie krajów „trzeciego świata” podporządkowaniem tych krajów byłym państwom kolonialnym, oraz współczesnym imperializmem. Wskutek takiej zależności w krajach tych produkuje się rzeczy, których one same nie koniecznie potrzebują, a które są eksportowane. W ten sposób nie ma już zdolności produkcyjnych na zaspokojenie własnych potrzeb. Aby rozwiązać te problemy, kraje te musza najpierw być faktycznie niepodległe. Tylko wtedy będą mogły o własnych siłach pracować nad własnym rozwojem. Życzenia i potrzeby obywateli tych krajów będą mieć wtedy priorytet. Proces ten można wspierać z poszanowaniem suwerenności krajów „trzeciego świata”. Nikt nie ma prawa narzucać im drogi ich rozwoju.

Humanistyczny punkt widzenia

W temacie „Ja i świat” ważną rolę odgrywają postulaty humanistyczne równości, solidarności i wolności. Z punktu widzenie postulatu równości, należy postawić pytanie, na ile ludzie mają równe szanse i prawa, aby prowadzić godne życie. W praktyce oznacza to:

– gotowość do rzetelnego rozdziału dóbr;

– prawo do zaspokojenia elementarnych potrzeb życiowych;

– samodzielne działanie;

– świadomość własnej roli i pozycji.

Postulat solidarności wymaga współczucia i zaangażowania się na rzecz ludzi w „trzecim świecie”. To są nasi bracia, ich los nie jest nam obojętny. Dlatego także my ponosimy odpowiedzialność za rozwiązywanie ich problemów.

Z punktu widzenie postulatu wolności należy postawić pytanie, na ile ludzie w tamtych krajach mogą decydować o sobie. Wolność jest elementarnym prawem człowieka, warunkującym godne życie. Chodzi także o wolności demokratyczne. Uciskane są zarówno mniejszości (na przykład etniczne, jak Indianie), ale też większości (jak czarni mieszkańcy Afryki Południowej). Ucisk ma miejsce nie tylko na poziomie narodowym (na przykład reżimy dyktatorskie), ale i międzynarodowym (kulturalne, polityczne i wojskowe panowanie Północy nad Południem globu).

Można też sformułować obiecującą perspektywę za pomocą takich postulatów humanistycznych, jak: dynamika, spełnienie, zmienność. Ludzie tworzą historię, współczesność i przyszłość. Wedle ideałów humanistycznych przyszłość jest pełna nadziei. Ludzie są w stanie tak ukształtować świat, w którym żyją, że warunki ich życia będą coraz lepsze. Bieda i zniewolenie są nadal elementem procesu historycznego, kształtowanego przez człowieka. Ale rosną szanse i warunki do godnego życia każdego człowieka. To jest pozytywna perspektywa, którą należy pokazywać dzieciom.

Wyobrażenia

Obraz, jaki my i nasze dzieci mamy o „trzecim świecie” jest w znacznej części ukształtowany przez media. Krajom tym poświęca się uwagę przeważnie wtedy, kiedy jest jakiś nośny „news”. I tak na ogół dowiadujemy się o rzeczach negatywnych: głodzie, katastrofie, wojnie, uchodźcach itd.

Dowiadujemy się, że dzieci w tamtej części świata dotknięte są biedą i nieszczęściem. O wydarzeniach pozytywnych i wielu zachodzących tam procesach wiemy wszyscy stanowczo za mało. Nasze opinie o tamtejszych ludziach są powierzchowne. Jawią się oni nam jako bezradni, godni współczucia, a nawet głupi. Naszym zadaniem jest obalenie tych stereotypów i pokazanie, że ludzie w „trzecim świecie” codzienne prowadzą ambitną walkę o poprawę warunków swojej egzystencji.

Wprowadzenie

Ludzie z „trzeciego świata” – Opracowywanie podpisów pod zdjęciami

Wybierz jakieś zdjęcie. Jaki mógłby być, twoim zdaniem, podpis pod tym zdjęciem? Przyjrzyj się dokładnie fotografii. Co na niej widzisz? Zapisz tytuł i numer tego zdjęcia.

Wprowadzenie

Materiały: fotografie ludzi z „trzeciego świata”.

– Nauczycielka wycina z czasopism 15…20 zdjęć ludzi z „trzeciego świata”, nakleja je na dużym kartonie i numeruje. Należy wybrać możliwie różnorodne zdjęcia, nie tylko biednych ludzi, także szczęśliwych, pracujących lub tworzących jakieś dzieła.

– Rozmowa w kręgu na temat tytułów/podpisów nadanych przez dzieci poszczególnym zdjęciom.

Rdzeń

Ludzie biedni; ludzie bogaci – Przydzielanie kategorii

Wybierz trzy fotografie i dokładnie się im przyjrzyj. Do której rubryki przydzielisz postaci na tych zdjęciach? Czy to są biedni, ale jednak szczęśliwi ludzie? Wpisz numer tego zdjęcia w odpowiednią kratkę w tabeli; np: biedny-szczęśliwy.

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda, papier, ołówki, linijka, długopis, ponumerowane zdjęcia.

– Nauczycielka rysuje na tablicy tabelkę. Dzieci wykonują na kartkach takie same (można też rozdać uczniom powielone tabelki). Nauczycielka wyjaśnia treść i sposób wypełnienia tabelek na przykładzie jednego ze zdjęć.

– Dzieci wpisują do tabeli numery wszystkich zdjęć.

– Omówienie z klasą wyników w odniesieniu do wszystkich (lub wybranych) zdjęć.

Zakończenie

Czego potrzebujesz? – Piramida potrzeb

Zacznij od dołu arkusza. Przyklej tam zdjęcia, z których wynika co, twoim zdaniem, każdy człowiek potrzebuje, żeby utrzymać się przy życiu – potrzeby podstawowe. Środkowa część Piramidy powinna ilustrować, co ponadto jest ludziom potrzebne – potrzeby drugorzędne. Niekiedy zaspokojenie potrzeb drugorzędnych wystarcza ludziom do szczęścia. Na samej górze należy pokazać, co, twoim zdaniem, z całą pewnością czyni ludzi szczęśliwymi. Nie musisz posługiwać się wyłącznie fotografiami, możesz także wykonać rysunki, lub wpisać tekst.

Wprowadzenie

Materiały: papier, ołówki / długopisy, czasopisma, nożyczki, klej

– Nauczycielka prosi dzieci o namalowanie na arkuszach papieru możliwie dużych piramid. Piramidę należy następnie wyciąć i podzielić poziomo na trzy części. Nauczycielka wykonuje na tablicy wzorcowy rysunek piramidy.

– Nauczycielka pomaga uczniom w określaniu potrzeb niematerialnych i podaje przykłady: bezpieczeństwo, opieka, przyjaźń, miłość, troska, uznanie, kultura, tożsamość.

– Podając dzieciom przykłady potrzeb materialnych należy też pamiętać o czystym i bezpiecznym środowisku (powietrze, woda, żywność, hałas, ruch drogowy).

(3)

Wprowadzenie

Podziały – Dzielenie się słodyczami

Z każdej setki ludzi na ziemi, 25 mieszka w bogatym kraju, a 75 w biednym.

Zasady zabawy w dzielenie

Wyciągnij jedną kartę. Jeśli jest na niej literka „B” (od słowa bogaty) możesz rzucić kostką do gry i wziąć tyle sztuk słodyczy, ile oczek rzuciłeś.

Jeśli wyciągnąłeś kartę z literką „N”(niedostatek) to, przy dużym szczęściu, możesz jeszcze wygrać szansę bogatego życia w biednym kraju. Musisz jednak rzucić kostką sześć oczek. Jeśli ci się to udało, rzucasz kostką ponownie i bierasz tyle sztuk słodyczy, ile oczek wyrzuciłeś. Nie udało ci się rzucić szóstki za pierwszym razem – nie dostajesz nic. Wyciągnięte karty są ważne do końca gry.

Wprowadzenie

Materiały: drobne słodycze (np. żelkowe niedźwiadki); karty po jednej na każdego grającego, w tym 25% kart z literką „B” (bogaty) i 75% z literką „N”(niedostatek), kostka do gry.

– Nauczycielka inicjuje grę i prosi uczniów, aby sobie wyobrazili, że są rozsiani po wszystkich krajach świata. Dzieci po kolei wyciągają z talii karty. Te, które wylosowały literkę „B” wybierają sobie jakiś bogaty kraj, posiadacze kart z literkami „N” wybierają kraj biedny.

Nauczycielka kładzie pojemnik ze słodyczami na środku klasy.

– Dzieci zachowują wygrane słodycze (nie zjadają od razu). Po zakończenie gry każdy zlicza wygrane żelki. Nauczycielka pyta uczniów, co sądzą o takim niesprawiedliwym podziale i prosi ich, aby zdały sobie sprawę, że takie niesprawiedliwe podziały występują na świecie.

– Nauczycielka pyta dzieci, czy byłyby gotowe podzielić się słodyczami z tymi, którzy ich nie wygrali wcale, albo mają znacznie mniej tak, aby końcu wszyscy mieli po tyle samo żelek?

Rdzeń

Dosyć, ale jednak za mało – Zadanie pisemne

Mieszkasz w Polsce. Nasz kraj jest dość zamożny. Ale nie każdy w Polsce jest bogaty. Może akurat ty wcale nie jesteś zamożny. Gandhi, bardzo znana osobistość powiedział kiedyś: „Świat wytwarza dość wszystkiego, żeby wystarczyło dla wszystkich, ale za mało, aby występował nadmiar u nielicznych.”

Informacja o Gandhim

Mohandas Karamchand (nazywany Mahatma, co oznacza „wielka dusza”) żył w latach 1869…1948. Pochodził z bogatej indyjskiej rodziny z narodu Hindu i był adwokatem w Bombaju. W roku 1893 Gandhi wyjechał do Natalu w Afryce Południowej. Jako adwokat reprezentował tam interesy imigrantów z Indii. Szybko zasłynął ze swoich pokojowych metod walki z niesprawiedliwością południowoafrykańskiego ustawodawstwa.

W roku 1914 Ghandi powrócił do Indii. W roku 1920 stanął na czele pokojowego oporu przeciwko brytyjskim kolonizatorom Indii. Wezwał do bojkotu brytyjskich władz, urzędów i instytucji i zapowiedział „obywatelskie nieposłuszeństwo”. Dzięki jego działalności, w roku 1947 Indie uzyskały niepodległość. Jest też znany z zorganizowania w roku 1930 tzw. „marszu solnego”, jako protestu przeciwko brytyjskiemu monopolowi solnemu.

Cechą szczególną, wyjątkową Gandhiego było jego dążenie do unikania przemocy. On sam rozumiał to jako życie w pełnej harmonii z samym sobą, innymi ludźmi, zwierzętami i środowiskiem naturalnym. Był człowiekiem wyznającym religię wyrosłą z hinduizmu, której nakazem był dla niego całkowicie ascetyczny (ubogi) styl życia. Dla postępowania jego samego, jego zwolenników i współpracowników oznaczało to:

– poszukiwanie kreatywnych rozwiązań problemów;

– nie czynienia innym krzywdy i nie wyrządzania szkody;

– dążenie do dostatniego życia dla wszystkich;

– nie tylko medytowanie i zastanawiania się, ale też działanie.

Źródło: G. de Mallac, Światowe myślenie – lokalne działanie; przesłanie Gandhiego na dzisiaj; SVAG, Zwolle 1989.

Pytania

– Czy rozumiesz, co mógł mieć Gandhi na myśli?

– Co ty myślisz na ten temat?

– Czy mógłbyś się obejść bez części nadmiaru/dostatku, w którym żyjesz?

Wprowadzenie

Materiały: ołówki lub długopisy, papier.

– Nauczycielka musi doprowadzić to tego, żeby każde dziecko zrozumiało sens cytatu Gandhiego; opowiada uczniom o postaci Gandhiego.

– Nauczycielka przypomina dzieciom lekcję z piramidą potrzeb (podstawowe potrzeby).

– Nauczycielka prosi dzieci o sporządzenie listy. Powinny one wyobrazić sobie każde pomieszczenie w swoim domu / mieszkaniu i zrobić listę rzeczy, z których mogłyby zrezygnować, bez ograniczenia przy tym swojego dobrego samopoczucia. Nauczycielka uświadamia dzieciom, że w Polsce (może także w ich szkolnej klasie) są dzieci, które wcale nie żyją w dostatku / nadmiarze.

Zakończenie

Co ty sądzisz? – Gra w ocenianie

Dzieci po kolei wyciągają kartki z pytaniami lub tezami. Odpowiadają na pytanie, albo mówią, czy się zgadzają z zapisaną na kartce tezą i uzasadniają swoją odpowiedź / stanowisko.

Wprowadzenie

Materiały: kartki z pytaniami i tezami w ilości odpowiadającej liczbie uczniów.

– Nauczycielka przygotowuje kartki z pytaniami i tezami według poniższych wskazówek.

– Dzieci wyciągają po kolei kartki, bez możliwości podejrzenia tekstu.

– Uczniowie odpowiadają na pytanie lub ustosunkowują się do tezy na wylosowanej przez siebie kartce.

– Nauczycielka zachęca uczniów do uzasadnienia odpowiedzi i do wyrażenia szerszej opinii.

Przykładowe pytania i tezy

Na podstawie: „Lehrplan humanistischer Unterricht in den Niederlanden”, wydanego przez Humanistischer Verband Deutschlands, Landesverband Berlin 2009, tłumaczył i opracował

Andrzej Wendrychowicz