Racjonalistyczny podręcznik do etyki dla… Wstęp traktowałby o rozróżnieniu między moralnością i etyką. Ta pierwsza bazująca tylko na trzech przykazaniach – nie zabijaj, nie kradnij, nie kłam; i ta druga traktująca o dylematach konfliktów wartości. Zaledwie słów kilka o tej różnicy między społeczeństwem, w którym czujemy się bezpieczni, a anarchią, w której z każdej strony czyha zabójca, złodziej, oszust. I słów parę o etyce, kiedy stajemy w obliczu obrony koniecznej, głodu dziecka zmuszającego do sięgnięcia po cudzą własność, słów kilka o kłamstwie, tak zróżnicowanym, iż trudno nam przeżyć dzień bez kłamstwa, a równocześnie mamy całą gamę kłamstw, które uważamy za paskudztwo i bardzo nie lubimy towarzystwa kłamców. Więc etyka, która mówi o kłopotach z przykazaniami. A wreszcie na dzień dobry trzeba wspomnieć o prawie bazującym na moralności i uwzględniającym długą tradycję uprawiania etyki. Tradycji obecnej w religii, w filozofii i obyczaju. W ustawie i w prawnym precedensie. Gdzieś tu trzeba ten wstęp zatrzymać, żeby powiedzieć, że jutro będzie ciekawiej.

Rozdział pierwszy – Instynkt opiekuńczy

Dzieciaki uwielbiają filmy o małych zwierzętach, więc tu opieka nad małymi, ryby, ptaki, ssaki. Kto wie, może bym zaczął od konika morskiego i ojcowskiego trudu, albo od pingwina, albo od jakiejś ciekawej ryby. A może zacząć od rodzącej w domu kotki lub suki? Coś, co dzieciaki znają. Tak czy siak, cała gama filmów i filmików o budowie gniazda i kooperacji w trakcie przygotowania do rodzicielstwa, o poświęceniu dla tych głupich gówniarzy, o obronie i oczywiście... o wylizywaniu, czyli o miłości. I karcenie, koniecznie trzeba im pokazać jak taki małpi czy tygrysi pętak dostaje w tyłek. Rozpacz po stracie dziecka. Małpy i ptaki. Sami uczniowie szukają opowieści o rozpaczy zwierząt domowych.

Co dalej? Wredny ojciec. Lew dzieciobójca. Doprowadzić klasę do oburzenia i wściekłości. Stąd pół kroku do stada. Moralność w stadzie, Prawo kłów i pazurów i mądry władca-rozjemca i opiekun, dalej sojusze i przyjaźnie, seks z władcą i seks z przyjacielem (dzieciaki będą to kochać). Materiał, głównie szympansy Frans de Waal i Jane Goodall.

Stado, opieka nad małymi przez rodzeństwo i przez innych członków w stadzie (hieny koniecznie).

Rozdział drugi – Empatia

Zwierzęta i śmierć, śmierć partnera. Adopcja, adopcja krewniacza, adopcja w grupie, adopcja gatunkowa i międzygatunkowa. Ćwiczenia na wyszukiwanie w Internecie filmów o adopcji międzygatunkowej. Krzywda i pocieszanie, znów głównie szympansy. Ćwiczenia obserwacji reakcji psów na płacz właścicieli.

Zwierzę ratuje człowieka – pies i nie tylko pies. (Ile klasa potrafi zgromadzić materiałów z opowieści rodzinnych, z Internetu z literatury?)

Ćwiczenia – kiedy dziecko zaczyna współczuć? Obserwacja rodzeństwa, obserwacja dzieci krewnych i znajomych. Zbieranie opowieści o współczuciu okazywanym przez małe dzieci. Zespoły dwuosobowe.

Ćwiczenia – obserwacja interakcji podczas przerw w szkole – agresja – empatia. (Ryzykowne, ale można spróbować, najlepiej wysyłać na obserwację anonimowych grup uczniów z młodszych klas ewentualnie do szkoły podstawowej.)

Zmiany postaw ludzi do cierpienia zwierząt. (Czy dziś ludzie są bardziej wrażliwi na cierpienia zwierząt? Bardziej niż kilka lat temu, bardziej niż pokolenie temu?)

Okrucieństwo – natura jest księgą diabła – Darwin (okrucieństwo bezrefleksyjne, okrucieństwo zamierzone).

Ostatnia lekcja o empatii poświęcona Romain Gary „Korzenie nieba” (chrabąszcze).

Rozdział trzeci – altruizm

Czy lubimy się dzielić? Dyskusja na dzień dobry – jak często się dzielimy, czym się dzielimy, co z tego mamy?

Fundament altruizmu – dostarczanie żywności dla partnerów i dzieci, (ptaki, ssaki), nagroda: seks, rozpowszechnienie swoich genów. Altruizm rzeczywisty – dzielenie się bez nagrody. (Czy rzeczywiście bez nagrody? Co jest nagrodą, kiedy nie ma wyraźnej nagrody materialnej? Wzajemność długoterminowa.)

Przyjaźń wśród małp. Przywiązanie – relacje człowiek – pies. Interesowana bezinteresowność. Altruizm jako jeden z podstawowych elementów więzi społecznych.

Zoon politicon Arystotelesa.

Empatia – altruizm, Darwin-Kropotkin, czyli czy empatia i altruizm są sprzeczne z egoistycznym doborem naturalnym. Samolubny gen i nie zawsze samolubne zwierzę.

Rozdział czwarty – My

Moralność rodziny, klanu, plemienia, narodu. My przeciw reszcie świata.

Bliżni – sąsiad, czy też każda istota tego samego gatunku?

Mord i zabójstwo. Język – zabiję cię jak mi nie oddasz tej książki. Co się dzieje, kiedy nie ma policji?

Szympansy wojny terytorialne.

Mord w historii człowieka. Biblia, prawo Hamurabiego, Koran, badania antropologów. (Wzory osobowe i czynniki statusu: Mój tata ma hondę z napędem na cztery koła, mój tata zabił czterech wojowników z sąsiedniej wioski.)

Czy jesteśmy zabójcami?

Uczniowie szukają w Internecie relacji o anarchii i gwałtach w warunkach katastrof naturalnych. Czy są wojny sprawiedliwe? Wojny religijne, konflikty etniczne i ideologiczne. Wojny domowe – kiedy władza pozwala zabijać sąsiadów. (Dziś wolno zabijać blondynów.)

Religia i władza zabraniają zabijać, ale czy zawsze? Kara śmierci – debata wśród uczniów.

Obrona konieczna i przekroczenie granic obrony koniecznej.

Dzieci żołnierze. Poszukiwanie materiałów z Internetu o Armii Boga i innych przypadkach wychowywania dzieci na morderców.

Każdy może zabić, nie każdy ma do tego skłonności. Co to jest patologia? Czy zło może być w genach? Ile dziedziczymy, na ile jesteśmy produktem wychowania?

Rozdział piąty – kradzież (szósty kłamstwo, siódmy sprawiedliwość, ósmy zawiść)

Moje. Co to znaczy moje? Kiedy dziecko zaczyna mieć poczucie własności? Czy zwierzęta mogą mieć poczucie własności? Moja kość, moja buda, moja obroża.

Czy mieszkańcy Australii to potomkowie złodziei? Skazanie na roboty w kolonii za kradzież bochenka chleba.

Ameryka – powiesić koniokrada.

Obcinanie rąk za kradzież na rynku.

Janosik i Robin Hood, czyli rozbój na drodze.

Zabór mienia a oszustwo. Czy jazda autobusem na gapę jest kradzieżą? Jazda na gapę – unikanie podatków, unikanie ryzyka w polowaniach podczas polowania, dekujący się żołnierz na wojnie.

Moralność Kalego. Dlaczego Sienkiewicz wybrał sobie małego czarnego chłopca żeby opisać moralność Kalego? („Kalemu ukraść krowę – zły uczynek. Kali ukraść komuś krowę – dobry uczynek)

Reklama w Internecie - czy jest uczciwa – dyskusja.

Czy na uczciwości można zarobić?

Praca. Etos pracy. Duma z dobrze wykonanej pracy. Motywy wyboru zawodu

Andrzej Koraszewski – pedagog i wychowawca młodzieży, dziennikarz i pisarz; długie lata mieszkał w Szwecji; korespondent Radia BBC; jeden ze współorganizatorów Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów przygotował projekt podręcznika do etyki. Ale do podręcznika droga daleka. Za zgodą autora przekazuję szkic podręcznika. Jest zgodny z podstawą programową kształcenia ogólnego zarówno dla szkoły podstawowej jak i gimnazjum. Może stanowić inspirację dla nauczycieli, podpowiedź do realizacji poszczególnych tematów, zwłaszcza, że zawiera cenne wskazówki do realizacji.

Opracowanie redakcyjne: Andrzej Wendrychowicz