Jak zapowiedzieliśmy w artykule „Lekcje humanistyczne w holenderskich szkołach”, publikujemy drugi z czterech scenariuszy. Są one opracowane głównie dla lekcji w młodszych klasach. Obszerne wskazówki dla nauczyciela, dotyczące przygotowania i prowadzenia lekcji, zwiera ww. artykuł. Tutaj tylko krótkie wprowadzenie.

Tematy lekcji wychowania humanistycznego powinny spełniać pięć zasadniczych kryteriów:

- temat powinien się odnosić do świata przeżyć i doświadczeń dzieci,

- powinien zachęcać do sformułowania oceny moralnej i światopoglądowej,

- w centrum tematu powinno znaleźć się sporne pytanie, w którym ważną rolę odgrywają wartości i normy,

- temat powinien dawać okazję do omówienia aktualnych wydarzeń,

- temat powinien umożliwić przyswojenie pojęć socjalnych i moralnych.

Każda lekcja składa się z trzech części: wprowadzenie, rdzeń i zakończenie. W ramach wprowadzenia uczniowie powinni zrozumieć temat i jego aspekt moralny i światopoglądowy. Należy wzbudzić ich zainteresowanie i motywację do czynnego udziału w lekcji. Można to osiągnąć na przykład za pomocą stosownego opowiadania, gry, a takżę odniesienia do aktualnego wydarzenia. Jest ważne, aby uczniowie mogli wymienić swoje doświadczenia, odczucia i oceny tematu lekcji. Często jest konieczne wyjaśnienie przez nauczyciela znaczenia pojawiających się pojęć i dostarczenie informacji dodatkowych.

Rdzeń tematu, to najważniejszy krok dla uczniów; muszą podjąć decyzję (patrz przywołany wyżej artykuł). Decyzją może być odpowiedź, ocena sytuacji, przyjęcie stanowiska lub sformułowanie własnego zdania w sprawie pytania moralnego lub egzystencjalnego. Tak rozumiana decyzja nie może być ostatnim elementem lekcji. Powinna być przedyskutowana i może być zmieniona. Zakończenie jest końcową aktywnością w celu oceny (patrz artykuł). Ocena może mieć też formę uzasadnienia i obrony własnego zdania przed innymi uczniami. Zadaniem nauczyciela jest wskazać na różnice w ocenach uczniów i powody tych różnic.

Scenariusz zawiera 12 modułów, składających się z trzech części/faz (wprowadzenie, rdzeń, zakończenie). Poszczególne części mogą mieć kilka wariantów. Wszystkie trzy części (fazy) lekcji muszą do siebie nawiązywać. Bywa niekiedy wskazana zamiana poszczególnych części lekcji między modułami. Na przykład po wprowadzeniu (1) może nastąpić rdzeń (2) lub (3), a po rdzeniu (3) może nastąpić zakończenie (4) lub (5). Dla uproszczenia, w opisach zastosowano tylko gramatyczną formę męską ucznia i żeńską nauczyciela.

Ludzie są istotami społecznymi. Żyją w grupach lub wspólnotach; w dużych rodzinach, w grupie rówieśniczej, w szkole, na tej samej ulicy, w klubach, w mieście, w kraju, którego jest się obywatelem. To daje poczucie wspólnoty i bezpieczeństwa. Zagrożeniem jest wypaść z grupy, zachowywać się inaczej niż grupa.

Być innym może się odnosić do bardzo wielu przypadków: koloru skóry, płci, wieku, niepełnosprawności, wiedzy, ubioru, zachowania. Bycie innym często pociąga za sobą dyskryminację.

Grupa może stanowić dla jednostki także zagrożenie. Grupa może jednostkom uniemożliwić nadanie swojemu życiu odrębnego sensu. Grupa może stanąć na drodze niezależności, osobistej wolności lub odpowiedzialności.

Społeczeństwo jest wtedy prawdziwą wspólnotą, jeśli ludzi mają możliwość być człowiekiem na swój własny sposób, nie szkodząc przy tym innym. Należy znaleźć wyważoną równowagę między życzeniem przynależności do grupy i potrzebą odrębności i bycia innym.

Temat Być Innym bardzo dobrze nadaje się do wychowania humanistycznego. Zorientowane na pracę grupową prowadzenie lekcji umożliwia osiągniecie celu: z jednej strony daje uczniom poczucie bezpieczeństwa w grupie, z drugiej strony wyłania osoby wyłamujące się spod reguł grupy. Różnice i podobieństwa wśród i między uczniami są niewyczerpalnym źródłem poprowadzenia zajęć na temat Być Innym.

Pytania o sens, związane z tematem BYĆ INNYM

- Na czym opierasz swoje wyobrażenie o godności człowieka?

- Czy uważasz, że jeden człowiek może być więcej wart od innego?

- Czy ludzie mają prawo być całkiem inni, niż ty?

- Co cię obowiązuje w stosunku do innych ludzi?

- Co obowiązuje innych ludzi w stosunku do ciebie?

- Na ile „inny” może być drugi człowiek?

- Co to znaczy solidarność?

Pytania moralne, związane z tematem BYĆ INNYM

- Czy możesz dać komuś do zrozumienia, że go nie lubisz?

- Czy możesz kogoś wyśmiewać?

- Czy dziewczynki lub chłopcy czegoś nie mogą robić, gdyż są dziewczynkami lub chłopcami?

- Czy możesz nieraz z kogoś zadrwić?

- Czy nie powinieneś opowiadać dowcipów, które kogoś urażą?

- Czy możesz kogoś wykluczyć?

- Czy możesz kogoś zwymyślać, bo ty zostałeś zwymyślany?

- Czy masz obowiązek bronić kogoś, kto jest zwymyślany, wykluczony lub dyskryminowany?

- Czy zawsze musisz robić to, co robi grupa?

Dla oszczędności miejsca zrezygnowaliśmy z tabelarycznego zestawienia planu lekcji wszystkich 12 modułów, jak to zrobiliśmy dla tematu PRZYJAŹŃ.

(1)

Wprowadzenie

Kraina marzeń – Collage

Pytania

- Co dla ciebie znaczy być szczęśliwym?

- Kiedy czujesz się szczęśliwy?

- Kiedy to się zdarza?

- Co się składa na człowieka szczęśliwego?

- Co się składa na szczęśliwy kraj?

Wykonaj collage na temat „Kraina szczęścia”, w której wszyscy ludzie są szczęśliwi. Zostaw wolny margines o szerokości 5 cm wokół collage, będziesz go później potrzebować.

Wprowadzenie

Materiały: papier, ilustrowane czasopisma, klej, nożyczki, mazaki.

- Nauczycielka pisze pytania na tablicy.

- Nauczycielka omawia pytania z uczniami.

- Chodzi o przedmioty i warunki cechujące szczęśliwych ludzi.

- Collage robi każdy uczeń lub mniejsza grupa (wtedy na większym formacie).

Rdzeń

Szczęśliwe lalki – Malowanie

Namaluj lalkę z rzucającym się w oczy szczegółem, np. okulary, fryzura na punka, inny kolor skóry, siedzącą na wózku inwalidzkim, niespotykanie ubraną itp.

Pytania

- Czy ta lalka w twojej „Krainie szczęścia” byłaby szczęśliwa?

- Jak naprawdę jest w rzeczywistości?

Wprowadzenie

Materiał: kolorowy papier (mały arkusz), ołówki, nożyczki

- Najpierw są wymieniane szczegóły rzucające się w oczy.

- Namalować i powycinać lalki.

- Można wszystkie lalki nanizać na sznurek, rozciągnięty w klasie.

Przy collage grupowym trzeba najpierw uzgodnić w grupie różnice i wspólne zdania.

Zakończenie

Pytania

- Do czego każdy człowiek ma prawo?

- Czy są specjalne prawa dla dzieci (czy takie powinny być)?

- Jakie prawa można odczytać z twojego collage?

- Jakie prawa można odczytać z twojej laki szczęścia?

Wypisz te prawa na marginesie twojego collage.

Wklej do collage twoją lalkę.

Wprowadzenie

Materiał: collage „Kraina szczęścia”, lalki szczęścia, ołówki.

- Dzieci udzielają pisemnych odpowiedzi na pytania. Należy także odpowiadać na powstające w trakcie nowe pytania.

- Można przy okazji porozmawiać o prawach dziecka.

- Napisać hasła na marginesie collage.

- Przykleić do collage lalkę szczęścia

(2)

Wprowadzenie

Doświadczyć na własnym ciele – Zabawa w kręgu

Sytuacja

Nauczycielka wymyśla zabawę, w której po kolei ktoś odpada, aż zbierze się grupa trojga uczniów, którzy odpadli z zabawy.

Pytania

- Jak się czujesz po wykluczeniu z zabawy?

- Jak się czujesz po wyeliminowaniu kogoś innego z zabawy?

- Czy jest ci wszystko jedno, że odpadł twój przyjaciel?

Wprowadzenie

- Należy wymyśleć zabawę dobrze znaną dzieciom i nauczycielce.

- Można też wyznaczyć troje uczniów, którzy odpadliby z zabawy jako pierwsi.

- Wykluczone dzieci wychodzą na korytarz.

- Zabawa toczy się bez wykluczonych dzieci.

- Po powrocie wykluczonych należy omówić zdarzenie.

Rdzeń

Wykluczenie – Odegranie roli

Sytuacja

- Karin nie może grać w piłkę nożną, bo jest dziewczynką.

- Janek jest wyśmiany z powodu jego okularów.

- Z Uli się śmieją, bo sprowadziła się z innej miejscowości.

- Luiza nie może brać udziału w zabawie, bo jest za młoda.

- Ania czuje się niepewnie z powodu koloru swojej skóry.

Dzieci odgrywają powyższe sytuacje.

Pytania

- Jak się czuje dana osoba?

- Co mogłaby ona zrobić?

- Jak czują się inne dzieci?

Wprowadzenie

Materiał: sytuacje na kartach

- Nauczycielka krótko omawia pytania.

- Dzieci zostają podzielone na grupy.

- Każda grupa dostaje kartki z sytuacjami.

- Zabawa.

- Omówienie tematu i wyników

Zakończenie

Nieprzyjazne dowcipy – Wypracowanie

Sytuacja

W klasie opowiadane są nieprzyjazne dowcipy o Cyganach. Robert złości się na to, gdyż ma przyjaciela Cygana. Robert chciałby stanąć w obronie przyjaciela, ale też nie chce być wykluczony z grupy. Jak powinien się zachować?

Wprowadzenie

Materiał: papier, ołówki

Nauczycielka może rozbudować sytuacje i podpowiedzieć ewentualne zachowania Roberta. Na przykład Robert:

- opowie o tym nauczycielce,

- wcale nie zareaguje,

- będzie się śmiać razem z innymi,

- sam opowie dowcip o Cyganach,

- zaprotestuje.

Dzieci piszą wypracowanie na temat zadanej sytuacji.

(3)

Wprowadzenie

Artur i Klementyna – Czytanie i malowanie

Dzieci rysują żółwia na dużej kartce papieru

Nauczycielka czyta opowiadanie

Uczniowie dorysowują na skorupie Klementyny skarby otrzymane od Artura.

Artur i Klementyna

Pewnego pięknego wiosennego dnia spotykają się dwa młode żółwie, Klementyna i Artur, na brzegu małego jeziora. Jeszcze tego wieczora postanawiają wziąć ślub. Klementyna wesoła i beztroska snuje plany na wspólną przyszłość.

„Będziemy szczęśliwą parą – mówi Klementyna – Zobaczysz, wyruszymy w podróż i odwiedzimy wszystkie inne jeziora. Tam poznamy wiele innych żółwi. Wszędzie będziemy spotykać nieznane ryby i nowe rośliny i drzewa. Będziemy mieć nowe przeżycia.”

Artur uśmiecha się i mruczy coś niewyraźnego, co może znaczyć „Tak”.

Ale dni mijają i wszystkie są takie same nad brzegiem małego jeziora. Artur uważa, że z powodzeniem może łowić ryby dla nich dwojga. Klementyna powinna odpoczywać. Kiedy wieczorem wrócił z połowów z rybami i ślimakami, spytał Klementynę „Jak się czujesz, skarbie? – czy przyjemnie spędziłaś dzień”. Klementyna pociągnęła nosem i odpowiedziała. „Przez cały dzień czekałam na ciebie i strasznie się nudziłam”.

„Nudziłaś!? – zawołał Artur poruszony – Nudziłaś?!? To głupie. Znajdź sobie jakieś zajęcie. Jest tyle interesujących zajęć na świecie.”

Klementynie było wstyd, że nic jej nie przychodzi do głowy, ale nudziła się dalej. Kiedy pewnego dnia Artur wrócił do domu, Klementyna powiedziała: „Chciałabym mieć flet. Nauczyłabym się grać i układać piosenki.”

Artur uznał to za śmieszny pomysł. „Ty i gra na flecie. Ty nawet nie potrafisz odróżnić wysokiego dźwięku od niskiego. Przecież cię znam.”

Następnego dnia Artur wrócił do domu z pięknym gramofonem. Przywiązał go do skorupy Klementyny i powiedział „W ten sposób go nie zgubisz; jesteś taka roztrzepana.” Klementyna podziękowała za prezent. Tej nocy nie mogła zasnąć. Zastanawiała się, czy rzeczywiście nie potrafiłaby nauczyć się grać na flecie. W końcu przyznała rację Arturowi, bo przecież jest taki mądry. Cichutko zapłakała i usnęła.

Przez pewien czas Klementyna słuchała muzyki z gramofonu. Ponadto miała zajęcie, bo taka kosztowna rzecz musiała być starannie czyszczona. Jednak wkrótce znowu zaczęła się nudzić.

Pewnego wieczoru znowu siedzieli razem nad brzegiem małego jeziora i patrzyli w gwiazdy.

„Wiesz Arturze, nieraz widzę kwiaty w bardzo pięknych kolorach. Chciałabym mieć farby i spróbować je namalować.”

Artur zaniósł się śmiechem. „Jak może ci coś takiego śmiesznego przyjść do głowy, że mogłabyś zostać malarką.”

Klementyna pomyślała: „Znowu wymyśliłam coś głupiego. Muszę uważać, bo Artur dojdzie do wniosku, że ma głupią żonę.”

Od tej chwili starała się mówić jak najmniej. To jednak spowodowało, że Artur coraz bardziej nudził się ze swoją żoną. Ale może czuł się temu trochę winny, bo po kilku dniach przyniósł do domu dużą paczkę. „Popatrz, kupiłem dla ciebie obraz. Czy się cieszysz? Przecież mówiłaś, że interesujesz się sztuką. Przywiąż go mocno do swojej skorupy, bo jesteś taka roztrzepana.”

Z biegiem czasu ładunek na plecach Klementyny był coraz większy. Raz dostała porcelanowy serwis do kawy, innym razem kolekcję austriackich fajek, jeszcze innym razem encyklopedię. „Ojej – mruknęła Klementyna – gdybym umiała czytać.”

W końcu trzeba było powiększyć skorupę Klementyny, bo już miała tyle przedmiotów na grzbiecie. Nie mogła już chodzić, bo to był ogromny ciężar. Artur przynosił jej pożywienie. Czuł się bardzo ważny. „Co byś beze mnie zrobiła?” „No tak – mruknęła Klementyna – masz rację.”

Artur znosił jej coraz nowe prezenty. Klementyna potrzebowała już drugie piętro i następne i znowu następne. Jej skorupa była już jak drapacz chmur. Aż pewnego dnia postanowiła, że tak dalej nie może żyć. Opuściła swoją skorupę i poszła na spacer. Było cudownie. Zbyt daleko nie odważyła się jednak odejść. Artur wróci na obiad do domu, a ona powinna na niego czekać, jak zawsze.

Spacery stały się codziennością. Klementyna była coraz bardziej radosna i zadowolona z nowego życia. Artur czuł, że coś nie jest w porządku i bez przerwy dopytywał się żony, z czego się tak cieszy. Klementyna już się niczym nie denerwowała. Jak tylko jej mąż wyszedł z domu, ona też. Chociaż Artur się temu dziwił, nie przejmowała się wcale jego krytyką.

Pewnego dnia Artur wrócił do domu i nie zastał Klementyny. Był zdziwiony i oburzony. Jeszcze przez wiele lat opowiadał, kto tylko chciał go słuchać, jaką to niewdzięcznicą była żółwica Klementyna. „Nic jej nie brakowało. Miała 25 pięter pełnych skarbów…”

Żółwie żyją bardzo długo i być może Klementyna do tej pory, szczęśliwa wędruje po świecie. Może gra na flecie, a może maluje piękne obrazy kwiatów i roślin.

Kiedy potkasz żółwia bez skorupy, to zwróć się do niego „Klementyna”. Jeśli odpowie, to na pewno jest ona.

Źródło: A.Turin, Sara N.Bosnia, Arthur und Clementine – Amsterdam, 1980

Pytania

- Co ważnego wydarzyło się w tej historii?

- Jak to się skończy?

- Jak ta historia mogła potoczyć się inaczej?

Wprowadzenie

Materiał: opowiadanie Artur i Klementyna, papier do rysowania, kredki

- Nauczycielka czyta opowiadanie lub opowiada tę historyjkę.

- Dzieci wykonują rysunki i pokazują innym.

- Uczniowie odpowiadają na postawione wyżej pytania.

Rdzeń

Tradycjonalistyczne role życiowe – Gra w cztery karki

Dzieci wykonują po cztery kartki z tekstami na następujące tematy

Przyszłość

Dziewczęta muszą w przyszłości…(2x)

Chłopcy muszą w przyszłości…(2x)

Cechy

Dziewczęta są …(2x)

Chłopcy są…(2x)

Obowiązki

Dziewczęta pomagają przy …(2x)

Chłopcy pomagają przy …(2x)

Sport

Dziewczęta są dobre w …(2x)

Chłopcy są dobrzy w …(2x)

Zabawki

Dziewczęta bawią się …(2x)

Chłopcy bawią się …(2x)

Zawody

Dziewczęta będą …(2x)

Chłopcy będą …(2x)

Wprowadzenie

Materiały: nieliniowane kartki papieru, ołówki, tablica, kreda.

- Dwie pary mieszane (dziewczynka i chłopiec) tworzą jeden zespół graczy.

- Napisać na tablicy przykładowe zakończenie zdania.

- Wszystkie kartki są wykonane wedle takiego samego wzoru.

- Zabawa w czwórkach: uczestnicy wyciągają po kolei leżące na stole, zakryte kartki i kończą zdanie, zapisane na kartce.

(4)

Wprowadzenie

Kurt i Maria – Zabawa w inwentaryzację

Sytuacja

Kurt i Maria poznają się, podobają się sobie nawzajem i postanawiają razem zamieszkać. Chcą rozdzielić miedzy sobą pracę w domu i zastanawiają się ile czasu potrzeba na poszczególne czynności. Mają z tym jednak kłopot.

Pytania

- Jakie prace są do zrobienia w domu?

- Co chcesz wiedzieć, zanim przystąpisz do rozdzielenia obowiązków domowych?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda, ołówki.

- Omówienie sytuacji.

- Dzieci wymieniają poszczególne prace domowe, które są zapisywane na tablicy.

- Utworzenie mniejszych grup.

- Wewnątrz każdej grupy musi być osiągnięty kompromis w sprawie rozdziału prac między Kurtem i Marią.

Rdzeń

Podział ról – Dyskusja panelowa

Każda grupa prezentuje i uzasadnia swoją decyzję w sprawie podziału obowiązków między Kurtem i Marią.

Przy okazji dyskusji powstają kolejne pytania.

Wprowadzenie

- Każda grupa prezentuje wyniki swojej dyskusji.

- Nauczycielka zachęca do stawiania nowych pytań poprzez:

- modyfikację sytuacji wyjściowej,

- wskazanie na różnice wyników w poszczególnych grupach.

- Jakie wnioski można wyciągnąć z tej lekcji?

Zakończenie

Zamiana ról – Rysowanie

Wyobraź sobie, że nie jesteś dziewczynką/chłopcem, tylko chłopcem/dziewczynką. Co byś wybrał?

- Jakie prace byś najchętniej wykonywał w domu?

- Narysuje siebie w tej roli.

Wprowadzenie

Materiały: papier, ołówki.

- Dziewczęta rysują siebie jako chłopców, a chłopcy siebie jako dziewczynki.

- Z rysunków wykonana jest wystawa w klasie.

- Rozmowa o wykonanych rysunkach.

(5)

Wprowadzenie

Wyśmiewanie się – Pisanie wierszyka

Napisz wierszyk o swoim wyglądzie zewnętrznym.

Postaraj się napisać, jak odbierasz swój wygląd.

Upiększ swój wierszyk.

Wprowadzenie

Materiały: wierszyk Małe braki, papier, ołówki

Małe braki

Jeden ma problemy ze swoim zgryzem

Krzywe zęby i aparat do ich prostowania

Inny ma język, który nie całkiem się go słucha

Język jego się jąka lub sepleni.
Trzeci nosi okulary

Jeden ma to, inny ma tamto

Każde dziecko ma coś innego

Refren

Nie denerwuj się

Każdy ma swoje małe braki

Kiedy stoisz przed lustrem, pomyśl sobie

Zostawcie mnie wszyscy w spokoju

Kto mnie nie chce, jakim jestem, ten jest niemądry

Ja mam bliznę na ramieniu

Dlatego wstydzę się iść na basen z kolegami

Ach, jaka ona jest duża

Myślę, że to wygląda paskudnie

Potem kolega mówi do mnie

Zazdroszczę ci, bo ja nie mam żadnej blizny

Refren

Nie denerwuj się…

Jeśli teraz nie poczułeś się lepiej, to chyba ten wierszyk ma małe braki.

Źródło: Hans Dorrestijn: Pielemann, Pielemann – Herwijnen 1978

- Nauczycielka czyta klasie wierszyk Małe braki.

- Chodzi o wyśmiewanie się z innych i o wygląd zewnętrzny.

- Dzieci nie powinny zbytnio komplikować swoich wierszyków.

- Wierszyki nie muszą się rymować.

- Uczniowie czytają swoje wierszyki w grupach.

Rdzeń

Obraźliwe słowa – Zabawa kartkami

Na kartkach są pisane obraźliwe słowa. Dzieci po kolej oceniają, czy dane słowo jest bardzo, trochę, czy raczej nie jest obraźliwe.

Wprowadzenie

Materiały: jedno duże i trzy małe naczynia, karteczki, ołówki.

- Polecić uczniom wypisać na karteczkach obraźliwe słowa.

- Wszystkie kartki umieszcza się w dużym „obraźliwym naczyniu”. Dzieci po kolei wyjmują karteczki i decydują, czy dane słowo jest bardzo, trochę, czy raczej nie jest obraźliwe i umieszczają karteczkę w odpowiednim naczyniu.

- Nietypowe czy wymagające uwagi obraźliwe słowa są wspólnie omawiane.

Zakończenie

Obrażanie – Tezy

1. Nic sobie z tego nie robię, kiedy mnie ktoś obraża. Po prostu też obrażam tego kogoś.

2. Nie możesz innych obrażać, także wtedy, kiedy ktoś obraża ciebie.

Pytania

- Co o tym sądzisz?

- Dlaczego tak sądzisz?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda.

- Nauczycielka pisze na tablicy obie tezy.

- Obie tezy są omawiane.

- Dzieci przyłączają się do jednej z tez i uzasadniają swoją decyzję.

- Czy w trakcie dyskusji uczniowie zmienili swoje początkowe zdanie?

(6)

Wprowadzenie

Dyskryminacja – Zbieranie przykładów

To, co w jednym kraju jest całkiem normalne, w innym kraju jest wyśmiewane.

Pytania

- Czy to jest możliwe?

- Jakie mogą być na to przykłady?

- Czy już coś takiego ci się przydarzyło?

- Co to jest dyskryminacja?

- Jakie są rodzaje dyskryminacji?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda.

Nauczycielka pisze na tablicy zdanie o dyskryminacji.

Dzieci dopisują na tablicy przykłady.

Rdzeń

Sąsiad – Rozmowa w kręgu

To jest bardzo dziwne, że niektórzy ludzie nienawidzą drugich ludzi tylko dlatego, że tamci są inni. Ale oni nie rozumieją, że dla tamtych drugich, to oni są ci „inni”.

Pytania

- Jakie rzeczy w naszym kraju (lub dla ciebie) są dla innych dziwne?

- Dlaczego niektórzy ludzie nie chcą mieszkać obok określonych ludzi?

- Czy znasz na to przykłady?

- Czy obok ciebie może mieszkać każdy?

- Jak duże mogą być różnice między sąsiadami?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda.

- Nauczycielka pisze zdanie na tablicy.

- Omawia z dziećmi pytania.

- Odpowiedzi dzieci są omawiane pod kątem

- stereotypów,

- zasłyszanych opinii,

- własnych doświadczeń,

- zmyślonych przykładów

Zakończenie

Walka z dyskryminacją – Slogan

Dzieci próbują wspólnie wymyśleć slogan/hasło przeciwko dyskryminacji, najlepiej w formie rebusu rysunkowego.

Wprowadzenie

Materiały: papier, ołówki.

- Nauczycielka podpowiada slogan/hasło przeciw dyskryminacji.

- Dzieci próbują wymyśleć własne hasła.

- Jeśli są to rebusy rysunkowe, pozostałe dzieci powinny je odgadnąć.

(7)

Wprowadzenie

Pięcioro dzieci – Rysowanie

Pomyśl o pięciorgu dzieci (dziewczęta i chłopcy w wieku 4…16 lat). Zapisz charakterystyczne cechy każdego z nich (wygląd zewnętrzny, cechy charakteru) na pięciu kolorowych kartkach. Nadaj każdej postaci imię.

Wprowadzenie

Materiały: kolorowy papier do wycinanek, ołówki.

- Dzieci rysują najpierw pięć postaci.

- Następnie opisują cechy, wyróżniające te postaci.

- Nadają postaciom imiona.

Rdzeń

Piąte koło u wozu – Dyskusja w grupach

Uczniowie omawiają w grupach, co się stanie z ich postaciami w następujących sytuacjach.

Sytuacje

- Cała piątka chce grać w coś, do czego potrzeba tylko czterech osób.

- Cała piątka mieszka w jednym domu. Jest w nim jeden duży i dwa małe pokoje. Jak rozdzielić po pokojach piątkę postaci?

- Są pieniądze tylko na cztery bilety do kina. Kto nie pójdzie?

- Jest budowany szałas. Jedna osoba nie pomaga.

- Jedna z osób nie trzyma się podjętych wspólnie postanowień.

Wprowadzenie

Materiały: papierowe taśmy i pineski lub tablica i kreda.

- Napisać sytuacje na papierowych taśmach lub na tablicy.

- Omówić wszystkie sytuacje w małych grupach.

Zakończenie

Trzy fotografie – Teatrzyk postaci

Dzieci ustawiają się kolejno jako trzy żywe fotografie.

- Piątka postaci.

- Sytuacja wyjściowa (problem do rozwiązania).

- Sytuacja końcowa (rozwiązanie problemu).

Wprowadzenie

- Każda grupa wybiera jedną z sytuacji wyjściowych, albo wymyśla sobie nową.

- W grupach odgrywany jest teatrzyk postaci jako trzy żywe fotografie.

- Reszta dzieci, niezaangażowana w teatrzyku, odgaduje odgrywane role i sytuacje.

(8)

Wprowadzenie

Niedostosowany – Kojarzenia

Pytania

- Co to znaczy niedostosowany (podać przykłady).

- Skąd biorą się niedostosowani.

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda.

- Dzieci powinny bez ograniczeń kojarzyć, wymieniać doświadczenia i podawać przykłady.

- Nauczycielka zapisuje na tablicy podstawowe pojęcia.

Rdzeń

Być innym – Odgrywanie ról

Dzieci uważnie czytają poniższe sytuacje i zastanawiają się nad dwoma rozwiązaniami. Sytuacje

- Joanna jest pankówą i nosi skórzaną spódniczkę. Chodzi do innej klasy. Pyta, czy może się do was przyłączyć.

- Ingrid mieszka w obozowisku z przyczepami campingowymi. Rodzice zabronili wam tam chodzić, ale wy bardzo chcecie pójść.

- Peter jest nowy w szkole. Chodzi na lekcje baletu. Inni się z niego wyśmiewają. Kilkoro dzieci ma jednak wątpliwości. Czy wezmą w obroną Petera, czy przyłączą się do wyśmiewających?

Wprowadzenie

Materiały: zapisanie sytuacji na papierze.

- Nauczycielka wyjaśnia przebieg lekcji.

- Klasa dzieli się na mniejsze grupy.

- Każda grupa dostaje jedną sytuację

- Grupy przygotowują się do odegrania roli postaci z sytuacji.

- Odegranie ról (niezbyt długo).

Można wymyśleć następne sytuacje, ilustrujące temat lekcji.

Zakończenie

Przynależność do grupy – Plakat

Dzieci wymyślają slogan dot. przynależności i szukają odpowiednich ilustracji.

W małych grupkach wykonują prowokacyjny/śmieszny plakat.

Wprowadzenie

Materiały: papier (format A3), ołówki i kredki.

- Dzieci pracują w dwu-, trzyosobowych grupach.

- Najpierw wymyślają hasło.

- Wykonują szkic plakatu.

- Wykonują plakat, możliwie na całym arkuszu.

- Nauczycielka omawia a klasą wyniki.

- Przygotować wystawę wykonanych plakatów.

(9)

Wprowadzenie

Kręgi – Zadanie pisemne

Narysuj pięć okręgów o coraz to większej średnicy (o wspólnym środku). W samym środku wpisz swoje imię. W najmniejszym pierścieniu wpisz imiona najważniejszych dla Ciebie osób. Kogo wpiszesz w kolejne pierścienie?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda, papier, kredki.

- Klasa wypisuje najpierw nazwy grup/osób – np. rodzice, przyjaciele…, lub organizacji - np. drużyna harcerska, ulubiony klub piłkarski… możliwych do wpisania w poszczególne kręgi.

- Teraz dzieci rysują kręgi.

- Uczniowie wypełniają kręgi nazwami grup.

- Uczniowie pokazują sobie nawzajem wypełnione nazwami kręgi.

Rdzeń

Odmowa przynależności do grupy – Collage

Pytania

- Czy chciałbyś nieraz nie przynależeć do żadnej grupy?

- Jak będą to wtedy odbierać inni?

- Jakie pojawią się wtedy problemy?

Uczniowie wykonują collage na temat „Nigdzie nie przynależeć” i dopisują do tego krótkie opowiadanie.

Wprowadzenie

Materiały: czasopisma, nożyczki, klej, papier A4, ołówki.

- Collage przedstawia różne grupy znacznie różniące się od siebie.

- Arkusz papieru jest podzielony na pół. Pierwsza połowa jest przeznaczona na collage, druga na opowiadanie.

- Dzieci czytają na głos swoje opowiadania.

Zakończenie

To jest piękne, czasem pobyć samemu – Dymki dialogowe

Pytania

- O czym myślisz, kiedy jesteś sam?

Co robisz, kiedy jesteś sam?

Narysuj u dołu arkusza papieru swoją postać i dorysuj nad głową duży dymek dialogowy (jak na rysunkach w komiksach). Wypełnij dymek swoimi myślami.

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda, papier, ołówki.

Nauczycielka pisze na tablicy: „Chętnie bawię się z innymi. Robię to prawie codziennie. Jednak dzisiaj byłbym bardzo zadowolony zostać samemu.”

- Nauczycielka omawia cel lekcji i przygotowanie rysunków.

- Dzieci rysują swoje postaci i wypełniają dymki dialogowe.

- Dzieci pokazują sobie rysunki z tekstami dymków dialogowych.

(10)

Wprowadzenie

Uprzedzenia – Zabawa z tezami

- Dziewczyna nie może być dobrym mechanikiem samochodowym.

- Bezrobotni są leniwi; jest dość miejsc pracy.

- Chłopcy potrafią lepiej przewodzić.

- Starzy ludzie zawsze potrzebują pomocy.

Czy się zgadzasz z tymi tezami, czy nie zgadzasz?

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda, czerwone i zielone kartki.

- Napisać tezy na tablicy (można posłużyć się także innymi przykładami).

- Dzieci oceniają tezy za pomocą kartek zielonych (ZA) i czerwonych (PRZECIW).

- Kilkoro dzieci dodatkowo uzasadnia swoją decyzję.

- Po dyskusji jest przeprowadzane ponowne głosowanie.

- Omówić różnice między pierwszym i drugim głosowaniem nad tezami.

Rdzeń

Robotnicy cudzoziemscy – Wywiady

1. Pary uczniów:

Wymyślają pytania na temat robotników cudzoziemskich.

Zapisują te pytania na kartce.

Zadają te pytania drugiej parze uczniów.

2. Pary uczniów:

Wszyscy uczniowie czytają uważnie tekst

Gastarbeiterzy, czyli robotnicy cudzoziemscy

W roku 1960 w Niemczech dokonywał się „cud gospodarczy”. Było tak dużo pracy, że trzeba było bardzo pilnie ściągnąć robotników z zagranicy. Nie było z tym trudno. W krajach wokół Morza Śródziemnego było mnóstwo robotników, którzy bardzo chętnie jechali do pracy w Niemczech, bo w ich krajach panowała wtedy bieda i bezrobocie. Ziemia była wysuszona i niewiele rodziła. Fabryk i przemysłu prawie wcale nie było. W tak bogatym kraju, jak Niemcy robotnicy z zagranicy mogli zarobić dość pieniędzy, żeby utrzymać siebie i pozostawione w domu rodziny.

Tych przybyszów nazwano pięknie Gastarbeiter, czyli „gościnny robotnik”. W końcu byli to robotnicy, którzy na pewien czas przyjechali do Niemców gościnnie, żeby im pomagać. Wszyscy byli przekonani, także sami cudzoziemcy, że „goście” pozostaną w Niemczech tylko krótki czas. Zarabiali dużo pieniędzy, ale mieli inne kłopoty. Przeważnie byli sami. Rodziny zostawili w swoich ojczyznach. Nie mieli tu żadnych znajomych i nie znali języka niemieckiego. Nie znali też niemieckich zwyczajów i nie byli traktowani zbyt miło. Niemcy byli przekonani, że cudzoziemscy robotnicy wrócą po paru latach do domów. Nie dbali więc o to, żeby gastarbeiterzy wygodnie mieszkali. Także dla nielicznych dzieci tych robotników nie dostosowano niemieckich szkół. Bo, po co takie dziecko miałoby uczyć się niemieckiego, skoro po paru latach wyjedzie z powrotem do Turcji. Dlatego te dzieci źle się czuły w niemieckich szkołach. Nie nadążały na lekcjach i były wyśmiewane przez niemieckich kolegów.

To piękna nazwa „gościnny robotnik”, ale jak się z tymi gośćmi obchodzono, nie było już piękne. Dostawali ciężką, brudną i gorzej płatną pracę. Mieszkali w kiepskich domach, ich dzieci chodziły do nieprzyjaznej im szkoły, ludzie wokół odnosili się do nich nieprzyjaźnie.

Do dzisiaj w Niemczech mieszka dużo ówczesnych gastarbeiterów. Nie wrócili do swych ojczyzn. Tutaj przyszły na świat ich dzieci. I chociaż często mówią, że wrócą do domów, to dzieje się tak rzadko, bo w ich krajach nadal jest mało miejsc pracy. Byłoby im także trudno dopasować się do trudnych warunków życia w ich ojczyznach. Niemcy stały się ich drugimi ojczyznami.

Szczególnie dzieci gastarbeiterów urodzone i wychowane w Niemczech miałyby trudności w dostosowaniu się do życia w krajach swoich rodziców. W Turcji, czy w Maroku dzieci są wychowywane całkiem inaczej, niż w Niemczech.

Chociaż ogromna większość robotników cudzoziemskich nie ma zamiaru wracać do swojej ojczyzny, to często mówią, że chętnie by to zrobili. Nie można się temu dziwić, skoro w Niemczech są nieprzyjaźnie traktowani. Nierzadko się zdarza, że część rodziny została w domu. Ich warunki mieszkaniowe w Niemczech nie są zbyt dobre, a dzieci cudzoziemców nadal mają problemy w szkołach.

Ponadto w Niemczech nie ma już „cudu gospodarczego”. Także tutaj jest sporo bezrobotnych i wiele rodzin ma poważne problemy finansowe. Niektórzy Niemcy uważają, że to cudzoziemcy odebrali im miejsca pracy i dlatego powinni wrócić do swoich krajów. Nie zastanawiają się przy tym, że wiele zawodów jest deficytowych. Wielu bezrobotnych i tak nie mogłoby wykonywać niektórych prac z powodu wieku lub złego stanu zdrowia. Gdyby nagle wszyscy robotnicy cudzoziemscy wyjechali z Niemiec, to wielu Niemców straciłoby pracę. Bo ci cudzoziemcy kupują w Niemczech żywność, ubrania, samochody, meble i wiele innych rzeczy. Tego wszystkiego kupowano by wtedy mniej. Na przykład w samym tylko Berlinie ponad 7000 firm ma zagranicznych właścicieli i firmy te zatrudniają także niemieckich pracowników.

Źródło: Na podstawie Karel Eykmann, De Rortebuurt, - Utrecht, 1979, opracowano w Biurze ds. Cudzoziemców w Senacie Berlina – Berlin 1991.

Uczniowie podkreślają w tekście najważniejsze zdania.

Pary odpowiadają na pytania innej pary uczniów.

Wprowadzenie

Materiały: tekst Gastarbeitern, czyli robotnicy cudzoziemscy, ołówki, papier.

- Kilka par uczniów przygotowuje pytania do wywiadów (zapisać słowa kluczowe).

- Pozostałe pary uczniów odpowiadają na te pytania.

Zakończenie

Czarne i białe – Czytanie

Uczniowie czytają tekst Czarne i białe.

Czarne i białe

Jessica zezłoszczona szturcha Monikę: „Posłuchaj wreszcie, co za głupstwa plecie Henk.

To jest przecież bzdura, co on mówi, że cudzoziemcy hodują dzieci, jak króliki.”

Nauczyciel historii, pan Biukema, pyta ironicznie, czy Jessica znowu ma zamiar coś krytykować. „Głupia koza – odgryza się Henk – w Surinamie może i mają miejsce dla dużej liczby dzieci, ale nasza Holandia jest zbyt małym krajem, żeby przyjąć was czarnych i cudzoziemców z wszystkimi waszymi dziećmi. Ponadto zabieracie nam miejsca pracy i mieszkania.” Pan Biukema uderza otwartą ręką w stół: „Henk, pozwoliłem ci się wypowiedzieć, ale koniec z twoim wykładem.” Nauczyciel rozgląda się po klasie, uśmiecha do Jessiki i mówi: „Dobrze, teraz możecie się wygadać do końca. Mam nadzieję, że macie coś do powiedzenia na ten temat.” Jessica aż podskoczyła wzburzona, ale Monika była szybsza. Ze słodkim uśmiechem i przesadnie uprzejmie zwróciła się do Henka: „Mam do ciebie kilka pytań. Po pierwsze: czy wiesz, że Jessica jest Holenderką, tak jak ty i ja, Achmed zresztą też. Nie rozumiem, zatem co masz na myśli mówiąc ‘my Holendrzy’? Chwileczkę! To nie wszystko. Czy możesz mi powiedzieć, ilu cudzoziemców i czarnoskórych tutaj mieszka? Czy wiesz ile procent Holendrów jest cudzoziemcami?” Henk uśmiecha się z politowaniem. „Dla mnie wszyscy czarni są cudzoziemcami. Prawdziwi Holendrzy to biali.” Jessica miała dla niego tylko krzywy uśmiech: „Dla mnie, gościu, jesteś głupim rasistą, ale odpowiedz Monice, jeśli masz odwagę.” Henk patrzy przez chwilę zdezorientowany „Liczby; co one mogą powiedzieć? Kierownik naszej sekcji sportów walki powiedział, że cudzoziemcy mają dużo za dużo dzieci i niedługo będzie więcej cudzoziemców, niż Holendrów. Czy ktoś ma jakieś mądrzejsze pytanie?” Nauczyciel historii pobladł na twarzy, ale powiedział przyjaźnie: „Nie, Henk, to nie była odpowiedź na pytanie Moniki. Czy znasz te liczby?” Jednak Henk tylko powtórzył: „Przecież każdy wie, że jest tutaj za dużo cudzoziemców.” Pan Buikema unosi wysoko ramiona i pyta Monikę, czy jest zadowolona z odpowiedzi. Ale ona wcale nie jest zadowolona i informuje klasę, że przeczuwała, że Henk w swojej wypowiedzi znowu będzie zrzędzić na temat cudzoziemców. I dlatego napisała do Fundacji Anny Frank. Henk wpada jej w słowo. „Co my mamy z nią wspólnego? Oni ciągle tylko opowiadają historie o Żydach w czasie wojny.” Teraz także Jessica miała tego dość. „Henk, człowieku. Czy w tej waszej sekcji sportów walki wszyscy są tacy głupi? Nie czytacie tam wcale książek i gazet?” Henk staje wściekły przed klasą i syczy: „Ty nędzna czarnucho, dopadniemy cię.” Ciągle opanowany, pan Buikema żąda od Moniki odpowiedzi na postawione przez nią pytania. „W Holandii tylko niecałe trzy procent mieszkańców jest cudzoziemcami. Jeśli doliczymy Surinamczyków, którzy przecież są obywatelami holenderskimi, to dopiero będzie 3% wszystkich mieszkańców.” Przez chwilę w klasie zapanowała cisza. „A teraz sobie policz – zażądała Jessica do Henka – ile dzieci musieliby ‘wyhodować’ ci cudzoziemcy, żeby ten procent wzrósł do 10! No spróbuj!” Henk poczuł się zepchnięty do narożnika. Nie pozostało mu nic innego, jak nazwać wszystkich czerwonymi i socjalistami: „Mój ojciec powiedział, że oni zdradzili nasz kraj. My należymy do rasy germańskiej i jesteśmy z tego dumni, bo jesteśmy mądrzejsi od innych. A wszyscy inni są …”

Nauczyciel uznał, że na tym powinno się zakończyć dzisiejszą lekcję. Zerknięcie na zegarek utwierdziło go w tym. Szybko rozdał zadania na następną lekcję. Wreszcie zadźwięczał wyczekiwany dzwonek. Monica triumfowała. „Widzisz Jessi jak dołożyłam Henkowi. Na pewno nie odważy się więcej gadać takie głupstwa.” Jesssica objęła przyjaciółkę „Byłaś świetna, ale nie sądzę, żebyś wypleniła uprzedzenia Henka. Gdyby to było takie proste, nie byłoby prawicowych partii. Tak mówi moja mama. Co myślisz o panu Buikemie? Fajny gość. Zakochałabym się w nim, ale pewnie jego żona nie byłaby zadowolona. Zobacz, tam przy szkolnej bramie, ta ciężarna blondynka, to jest ona. Gdybym myślała tak, jak Henk, to bym powiedziała, że przez te wasze germańskie dzieci czujemy się zagrożeni. Przecież jesteśmy mniejszością. Monika zróbmy tak, że ty wyjdziesz za mojego brata, Leslie, a ja poszukam sobie jakiegoś blondyna i wtedy obydwie urodzimy kolorowe dzieci. Wtedy Henk i jego kumple muszą się poddać.” W doskonałych humorach, podśpiewując, pobiegły w stronę domu.

Źródło: Karel Roskam VARA-Ledenkrant

Uczniowie wczuwają się w postaci występujące w tekście Czarne i białe

Pytania

- Co o tym myślicie?

- Czy ta historyjka mogła potoczyć się inaczej

Wprowadzenie

Materiały: tekst Czarne i białe, tablica, kreda.

- Nauczycielka krótko omawia tekst i rozdaje kopie uczniom.

- Dzieci czytają uważnie tekst.

- Pytania uczniów są zapisywane na tablicy.

- Uczniowie omawiają temat w mniejszych grupach.

(11)

Wprowadzenie

Każdy jest inny – Zadanie pisemne

Pytanie

- Czym się różnimy między sobą?

Uczniowie próbują w małych grupach znaleźć jak najwięcej różnic.

Zapisują je na długim pasku papieru.

Zakreślają pięć najważniejszych, ich zdaniem, różnic.

Wprowadzenie

Materiały: paski papieru, ołówki.

- Nauczycielka podpowiada kilka przykładów:

- włosy i fryzury,

- numery butów,

- wiek,

- wzrost,

- ubranie.

- Nauczycielka zachęca dzieci do znalezienia jak największej liczby różnic.

- Wypracowane w grupach, najważniejsze różnice są omawiane wspólnie.

Rdzeń

Komiks – Obserwowanie

Uczniowie szukają komiksów odnoszących się do uprzedzeń i/lub stereotypów.

Dzieci przekalkowują wybrane ilustracje.

Napisz, na czym polegają uprzedzenia i stereotypy.

Skomentuj rysunek.

Wprowadzenie

Materiały: komiks, przezroczysta kalka techniczna, ołówki.

- Dzieci przynoszą do szkoły różę komiksy.

- Nauczycielka przegląda komiksy, wybiera teksty odnoszące się do tematu i wskazuje je uczniom jako przykłady.

- Uczniowie pracują w parach.

- Przekalkowane rysunki są wieszane na tablicy.

- Uczniowie wygłaszają swoje opinie, które są wspólnie omawiane przez klasę.

Zakończenie

Być innym nie jest śmieszne – Pisanie wierszyków

Przykład:

Mówimy o sobie nawzajem

Jakie to śmieszne, patrz, jakie to inne

Ale kiedy się dobrze poznamy

Być innym przestaje być śmieszne

Wymyślcie następne zwrotki wierszyka

Wprowadzenie

Materiały: tablica, kreda.

- Wymyślenie następnych zwrotek może sprawić pewne trudności.

- Dla ułatwienia można tylko zmieniać drugie zdanie wierszyka.

Przykład drugiego zdania: włosy / okulary / obcy język, patrz, jakie to śmieszne.

(12)

Wprowadzenie

Wszystko to samo – Collage

Wytnijcie lub wydrzyjcie z czasopism wiele zdjęć samych twarzy.

Poszukajcie u wszystkich tych ludzi jednej wspólnej cechy.

Uporządkujci i naklejci wszystkie twarze na arkuszu papieru.

Wprowadzenie

Materiały: czasopisma, nożyczki, klej, papier.

- Dzieci muszą zdecydować, czy wolą wyciąć, czy wydrzeć fotografie (nauczycielka pokazuje przykłady).

- Uczniowie pracują w parach.

- Dzieci decydują się na jedno tylko kryterium wyboru fotografii, na przykład:

- wesołe/uśmiechnięte twarze,

- osoby noszące okulary,

- mężczyźni z wąsami,

- wszystkie twarz zwrócone w jednym kierunku

- Uczniowie muszą rozpoznać różnice w wybranych twarzach.

Rdzeń

Czarna owca – Odegranie sytuacji

Sytuacja

Przed rozpoczęciem zabawy klasa musi się podzielić się na klika grup. Żadna grupa nie chce przyjąć do siebie Berta. Nauczycielka bardzo się na to zdenerwowała.

Pytania

- Dlaczego żadna grupa nie chce Berta?

- Dlaczego w końcu Bert może przyłączyć się do zabawy?

Wprowadzenie

Materiały: odegranie sytuacji w dwóch wariantach:

1. Bert nie może wziąć udziału w zabawie.

2. Bert jednak może przystąpić do zabawy.

- Przygotowanie przedstawienia.

- Odegranie sytuacji.

- Porównać i przeanalizować powody, dla których Bert jednak nie może wziąć udziału w zabawie.

Zakończenie

Konrad, dziecko z konserwy – Rozmowa w kręgu

Materiał źródłowy:

Pani Bartoldi jest kobietą z najlepszym wieku, która nie ma jednak żadnych doświadczeń z dziećmi. Pewnego dnia w bardzo dziwny sposób, bo w paczce wysłanej pocztą, dostaje syna, Konrada. Jest on dzieckiem z puszki konserwowej i ma 7 lat.

Obecność Konrada spowoduje dla pani Bartoldi całe mnóstwo nadzwyczajnych, wesołych, ale też nieprzyjemnych sytuacji. Jednak Pani Bertoldi bardzo broni Konrada, kiedy się dowiaduje, że ta przesyłka trafiła do niej przez pomyłkę. O tym jest to doskonałe opowiadanie Christiny Nöstlibger Konrad, das KInd aus der Konservendose, Hamburg, 1975

Sytuacja

Konrad jest dzieckiem, jak każde inne. Chociaż wyprodukowano go w fabryce, jest bardzo grzecznym chłopcem. Konrad znajduje przyjaciółkę, która usiłuje go nauczyć wszystkich możliwych figli, psot i brzydkich wyrażeń. Dla Konrada jest to bardzo trudne i dlatego inne dzieci się z niego wyśmiewają.

Pytania

- Co myślisz o tej historyjce?

- Jak mogą inne dzieci pomóc Konradowi?

- Czy Konrad może się zmienić?

- Czy inne dzieci mogą się zmienić?

Wprowadzenie

Materiał: tekst Konrad, dziecko z konserwy

- Nauczycielka czyta opowiadanie i streszcza go dzieciom, albo odczytuje tylko zamieszczone wyżej omówienie tekstu.

- Dzieci formułują dobre rady dla Konrada.

- Jak by przyjęła Konrada wasza grupa i jak byście go traktowali?

Na podstawie: „Lehrplan humanistischer Unterricht in den Niederlanden”, wydanego przez Humanistischer Verband Deutschlands, Landesverband Berlin, tłumaczył i opracował

Andrzej Wendrychowicz