Poznań, 17 grudnia 2016 r.

Prof. Ewa Nowak, Dr hab. Anna Malitowska, Dr hab. Karolina M. Cern, Dr Karolina Kowalewska

Definitywna, zwięzła ocena ostatniej wersji Podstawy programowej przedmiotu Etyka (etap I–II), nadesłanej w dn. 16 grudnia 2016 r. do wglądu przez Koordynatora Zespołu ds. rzeczonej Podstawy

(ostatnia faza konsultacji)

Mając do dyspozycji jedynie ok. 30 godzin na zapoznanie się z kolejnym projektem, nasz Zespół nie zdołał zebrać się i dokonać pełnej jego analizy, a tym bardziej oceny. Zdołał jedynie sformułować następujące, zwięzłe uwagi:

1. Zespół dostrzega kilka pozytywnych zmian, uwzględniających uwagi Zespołu przesłane do MEN w piśmie z 9 grudnia 2016 r. lub stanowiących novum (szacunek dla własnego ciała, seksualność jako wartość, autonomia, różnorodne modele rodziny itp.);

2. Jednocześnie, Zespół dostrzega także pewne zmiany negatywne, jakie znalazły się w nowej wersji PPP Etyka (Podstawa Programowa do Przedmiotu Etyka) w porównaniu z wersją pierwotną.

Zwięzłe uwagi

I. do PPP Etyka (etap I):

– kategoria oceny charakteru (w domyśle – moralnego) wśród "Celów kształcenia" jest archaiczna i może promować stereotypowe i stygmatyzujące podejście do człowieka;  

– kategoria uznawania za 'dobre lub złe' prowadzi do arbitralności, należy ją zastąpić kategorią oceny/sądu etycznego;

– kategoria "bajek, legend i historyjek" przenosi nauczanie etyki w świat fikcji, gdy tymczasem realia życia moralnego są w nim prawie nieobecne. Należałoby tu uwzględnić dodatkowo świat sztuki, wizualizację artystyczną (dramat, teatr, taniec, muzyka, performance) i nowe media pobudzające wyobraźnię i rozumienie zagadnień etycznych, dokonujące się tą właśnie drogą. Wizualizacja, media i wyobraźnia to żywioły, w jakich funkcjonuje współczesny młody człowiek (w świetle zaniku czytelnictwa i przeładowania projektów podstaw programowych innych przedmiotów niezbyt atrakcyjną lekturą, akcent na wizualność, media i wyobraźnię może być strzałem w dziesiątkę). Klasyczne treści – np. tragedia grecka – są współcześnie często inscenizowane, a nie tylko "opisywane". Skądinąd wiadomo, że nauczyciele chętnie się takimi pomocami dydaktycznymi – i z dobrym efektem posługują;

– w punkcie II/12 pojawia się kategoria "tradycji": ale brak kategorii postępu/projektu. A przecież życie jest projektem i tylko nad swoją przyszłością mamy jakąś etyczną kontrolę, wyrażającą się w zadaniach (powinność, obowiązek) i za nią efektywnie odpowiadamy na gruncie moralnym;

– w tym samym punkcie II/12 pojawia się kategoria "narodu". Należy posługiwać się nim niezwykle ostrożnie. Termin ten został zideologizowany i skompromitowany w XX w kontekście narodowego socjalizmu, czystek etnicznych i ludobójstwa. Filozoficzna i etyczna świadomość musi dotyczyć także języka;

– kategoria "szacunku wobec dorosłych" i "koleżanek, kolegów" ogranicza szacunek do silniejszych i znajomych. Należy ją zastąpić kategorią szacunku dla istoty ludzkiej (dorosłych rówieśników, młodszych). W innym razie szacunek pojmowany jest wybiórczo, ideologicznie, autorytarnie.

– brakuje kategorii "uczeń unika stosowania przemocy": dotyczy to i ludzi, i zwierząt (deklarowanie uzasadnień, że przemocy stosować nie należy, to za mało: etyka to działanie na rzecz pomnażania dobra, natomiast prawo służy niwelowaniu zła – to stanowisko Kanta).

– w punkcie IV znaczenie pojęć społeczeństwo, wspólnotowość wyczerpuje się w "Ojczyźnie" i co gorsza – w narodzie (terminu, który skompromitował się w XX w. z uwagi na narodowy socjalizm, konteksty etniczne i rasowe etc.).

– w tym samym punkcie brak kategorii ludzkość/człowiek i relacji z drugim/innym:niemal osiem miliardów ludzi anihilowano/wyłączono poza horyzont poznawczy uczestnika lekcji etyki. Tymczasem cały świat zmaga się z pytaniem o etyczne traktowanie Innych/Obcych, a także innych kultur. Od czasów biblijnych wyzwaniem dla etyki pozostaje Inny: o tym projekt Podstawy właściwie milczy.

– kategoria Boga w punkcie VII: brak założeń personalistycznych. Duże niebezpieczeństwo wtrącenia ucznia w dyskomfort, tj. konflikt między zasadami nadprzyrodzonymi a innymi źródłami zasad praktycznych i pozostawienia go z takim konfliktem bez pomocy (wyklucza się tutaj "pomoc" w postaci indoktrynacji w którąkolwiek stronę). Ten punkt powinien być realizowany z młodzieżą bardziej dojrzałą zamiast z dziećmi.

Opisując te mankamenty w słowach kluczowych: izolacjonizm, egocentryzm, arbitralność, anachronizm cywilizacyjny i poznawczy.

Zwięzłe uwagi

II. do PPP Etyka (etap II)

– wśród celów: zawężony cel do "pytań moralnych": warto rozszerzyć tę kategorię do "zagadnień etycznych";

– w punkcie "Treści..."/"Elementy etyki ogólnej" występuje "sankcja" (miejmy nadzieję, że nie 'karna', bo to przynależy do sfery prawnej). Wyszczególniono rozmaite typy praw, ale brakuje prawa stanowionego i praworządności. Zestaw jest wybiórczy, tak być nie może. Młody człowiek nie może w codziennym życiu argumentować z "prawa naturalnego" (obejmującego między innymi prawa zwyczajowe w rodzaju wendety i talionu), a nie wiedzieć, że złamał określone prawo, gdy np. okradł kolegę lub był świadkiem takiego zajścia.  

– podpunkt 8.: "życie jest dobrem fundamentalnym". Istnieje wiele dóbr uznawanych za fundamentalne, czy też jedno? A co z obroną konieczną, z dopuszczalnością kary śmierci, z dopuszczalnością aborcji, z zabijaniem w kontekście wojny, z pracą służb antyterrorystycznych? "Fundamentalizm" nie jest tu chyba odpowiednim określeniem, tak samo, jak absolutnie bezwyjątkowa deontologia (nawet Św. Tomasz z Akwinu dopuszczał rozumowanie w ramach sumienia, prowadzące do werdyktu – a nie bezwarunkowe uzgodnienie sądu z jedną, z góry upatrzoną zasadą. Z kolei Kant za "sumienność" uważał rzetelną praktykę formułowania sądów z zastosowaniem imperatywu kategorycznego: sumienie sądzi sądzącego, czy zastosował komplet procedur rozumu praktycznego). Te treści nie są "zbyt trudne", nie trzeba z dziećmi teoretyzować: wystarczy przeprowadzić z nimi proste ćwiczenie.

– punkt I/12: "wartościach (powinnościach)": są to dwie zupełnie różne kategorie.

Powinno być "o wartościach lub powinnościach".

– punkt II/3: "uczeń uzasadnia... dlaczego należy okazywać szacunek innym osobom", ale już punkt następny selektywnie omija niektóre osoby na poziomie "okazywania szacunku" – należy wprowadzić klauzulę "wszystkim ludziom" (i nie wykluczać rówieśników niebędących kolegami, to bowiem prowadzi do powstawania klik, obozów, wykluczenia, uprzedzeń, polaryzacji, wrogości międzyludzkiej).

– punkt II/9: wymienia na poziomie deklaratywnym i na poziomie pasywnego odczuwania wiele ważnych motywacji etc., ale nie zawiera ani słowa na temat realnej pomocy, wsparcia, udziału w doli innego człowieka w potrzebie. Brzmi to wyjątkowo egoistycznie i promuje pasywność, zwolnienie z zaangażowania, zamiast moralnego aktywizmu. Czy o to idzie w etyce i jej nauczaniu?

– punkt III/7: ważny punkt, skoro młodzież masowo rujnuje własne zasoby biologiczne (np. dopalaczami, używkami).

– w punkcie IV społeczeństwo i wspólnotowość znów kończą się na "Ojczyźnie", ergo: osiem miliardów ludzi znalazło się po drugiej stronie "chińskiego muru", poza horyzontem poznawczym polskiego ucznia, osoby kilkunastoletniej, uczestniczącej w lekcji etyki, a jednocześnie czerpiącej informacje z powszechnie dostępnych mediów. Czy wiedza "skądinąd" nie powinna spotkać się ze wsparciem dydaktycznym w formie narzędzi rozumienia tych informacji ? Jednak nie całą wiedzę – a zwłaszcza kompetencję: rozumienia, interpretacji znaczenia, krytycznej meta-refleksji itp. ludzie czerpią z "sieci" (na szczęście lub nieszczęście). W PPP Etyka I – II brakuje zresztą analizy pojęcia wiedzy (jest za to wiele na temat pasji poznawczej). Wiedza także jest wartością! Bez wiedzy nie można chyba mówić o prawdzie ? (poza porządkiem objawienia, rzecz jasna).

– sugeruje się dodanie punktu VI/9 o etycznym postępowaniu ze zwierzętami (w innym razie przeważa zakazowość – a z punktu widzenia rozwoju moralnego człowieka sama zakazowość nie jest szczególnie rozwojowa, ponieważ koncentruje uwagę człowieka jedynie na tym, co negatywne; należy więc stymulować propozycje pozytywne).

– punkt IX/c: na oddzielną uwagę zasłużył "hedonizm", a istnieją inne starożytne szkoły (stoicyzm, epikureizm), dlaczego je pominięto? Walka z hedonizmem nie uczyni młodzieży bardziej ascetyczną, bo w tym wieku tzw. przynależność rówieśnicza staje się priorytetem, a zakłada ona pewne warunki związane z wyglądem, posiadaniem, imponowaniem innym. W polskich warunkach, gdzie panują głębokie różnice ekonomiczne, taka walka o uznanie przybiera dramatyczne formy: warto się nimi zainteresować i zaproponować uczniom atrakcyjne alternatywy dla hedonizmu.

Hasła kluczowe, ujmujące stanowisko Zespołu: z jednej strony, postęp na poziomie redakcji treści szczegółowych (prawa obywatelskie, demokracja, pluralizm, wolność polityczna, pozostałe religie monoteistyczne, stopniowy wzrost autonomii moralnej na poziomie sądu, 20% treści szczegółowych w gestii kreatywnego nauczyciela etyki, fakultatywny charakter niektórych propozycji, włączenie relacji z Innym/Obcym w poczet zagadnień objętych podstawą po interwencji/pierwotnej ocenie Zespołu z dn. 9 grudnia 2016 r.) – co należy oczywiście poczytać za zalety przedłożonego projektu.

           Z drugiej strony, nadal zauważamy pewne ograniczenia: wybiórczy i arbitralny dobór rekomendowanej lektury (skądinąd ambitnej); brak rekomendacji na temat listy lektur i podręczników dostępnych już w Polsce; braksugestii co do samokształcenia nauczycieli etyki na rzecz zrozumienia istoty poznawczego rozwoju moralnego człowieka po odkryciach dokonanych przez współczesne nauki o poznaniu (filozofia umysłu, kognitywistyka, psychologia rozwojowa, psychologia ewolucyjna); pewien zastój, sprzeczny z ambicjami edukacji i nauki w Polsce, pretendujących do standardów światowych. Zastój i regres mogą być bardzo groźne dla rozwoju poznawczego przyszłych studentów, badaczy, profesjonalistów i ich pozycji w świecie nauki. Etykę, która uczy myślenia i otwiera horyzont rozumienia świata, uważano dotąd za przedmiot wyróżniający się z programów szkolnych: na tym polega jej autonomia. Z autonomii tej absolutnie nie wolno rezygnować.

Zespół Zakładu Etyki IF UAM w składzie:

Prof. Ewa Nowak, Dr hab. Anna Malitowska, Dr hab. Karolina M. Cern, Dr Karolina Budzińska

Kontakt:

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript., Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript. Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript., Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.