Tomasz Kalbarczyk

Magdalena Środa, Etyka dla myślących, Warszawa 2010

Podręcznik dla szkół ponadpodstawowych

Nowy podręcznik Magdaleny Środy ma już swoich wybitnych recenzentów. Jan Hartman i Stanisław Obirek wskazują na merytoryczną wartość książki. Podkreślają oni szeroki zakres podejmowanych tematów i bogaty wybór z tradycji filozofii zarówno powszechnej, jak i polskiej. Nie zabrakło też w recenzjach pochwały podręcznika jako narzędzia służącego nauce krytycznego myślenia jego czytelników. Ponieważ naukę tę uważam za podstawowy cel prowadzonych przeze mnie lekcji filozofii i etyki, jest to ważny kontekst moich uwag na temat książki. Będę się również koncentrował na praktycznych aspektach korzystania z podręcznika w szkole.

Zanim przejdę do opisu podręcznika z punktu widzenia szkolnej praktyki, chcę wspomnieć o zawartych w nim założeniach i celach filozofii wychowania, które autorka formułuje we wstępie. Świadczą one o głębokim zrozumieniu problemów związanych z edukacją. Środa powołuje się na sokratejską tradycję krytycznego pytania i przypomina, że filozof został skazany na śmierć za to, że „niszczy tradycję, na której opiera się wspólnota, a młodzież zamiast krytycyzmu powinna być posłuszna starszym. Powinna uczyć się i nie pytać”.  Swoboda zadawania trudnych pytań do dziś spotyka się z niechęcią, dlatego warto ją promować w podręcznikach także w polskiej szkole.

Autorka podręcznika wpisuje się w najlepszą tradycję nauczania etyki, zakładając, że książka ma służyć jako przewodnik i zachęta do etyki, a nie jako forma moralizatorstwa. Dobry nauczyciel etyki nie poucza, ale wskazuje problemy do rozważenia, omawia różnorodne, historyczne oraz współczesne rozwiązania danego problemu i zachęca uczniów do podjęcia trudu znalezienia własnego stanowiska. Zgodnie z deklaracją Środy „filozoficzne podejście do moralności przeciwdziała rutynie, przyzwyczajeniu, hipokryzji”  Poszczególne zagadnienia są omawiane w taki sposób, by uczniowie mogli formułować własne pytania i wątpliwości.

Układ podręcznika ma charakter hybrydowy - historyczny i jednocześnie problemowy - co jest moim zdaniem dobrym rozwiązaniem w przypadku nauczania filozofii. Chroni to od jednostronności ukazywania problemów etycznych i jednocześnie od nudy i monotonii pracy z podręcznikami o układzie chronologicznym. Część dotycząca starożytności podejmuje  m.in. kwestie zagadnienia etyki, rozróżnienia dobra i zła, honoru, sprawiedliwości, przyjaźni, szczęścia i obowiązku. Część ujmująca myśl wieków średnich traktuje w szczególności o koncepcji człowieka i jego sumienia. Wybór z tradycji myśli nowożytnej i współczesnej zachęca do refleksji na temat godności, tolerancji, autonomii moralnej, wolności, równości, sensu życia i wielu innych zagadnień.

Problemy etyczne omawiane są najpierw w związku z konkretną epoką historyczną, w której zostały podjęte lub uzyskały wybitne rozwiązania, a później ahistorycznie, by można je było lepiej zrozumieć i podjąć nad nimi własną refleksję. Uzupełnieniem jest słowniczek pojęć i nazwisk oraz zestaw pytań i ćwiczeń na koniec każdego rozdziału. Dodatkowo nauczyciele i uczniowie mogą skorzystać z zawartych w każdym rozdziale sugestii dotyczących dalszych lektur na dany temat, książkę zaś zamyka wykaz wybranych antologii i podręczników. Satyryczne ilustracje Marka Raczkowskiego pozwalają odetchnąć i zdystansować się od poważnych przecież z natury problemów poruszanych w podręczniku.

Pierwotną wersją podręcznika było dwutomowe wydawnictwo, które ukazało się w latach 90. ub. w., dziś jest ono właściwie niedostępne, dobrze się więc stało, że połączone i uzupełnione wydanie może trafić do rąk uczniów i nauczycieli. Układ z pierwszego wydania pozostał bez większych zmian. Do rozdziału o umowie społecznej dodany został podrozdział o filozofii polityki Johna Rawlsa. Nowością jest rozdział „Feministyczna etyka troski”, któremu towarzyszy zarys dylematów związanych z pojęciem równości. Dodany został także fragment „Kryzys etyki tradycyjnej”, traktujący o zmianach, które dokonują się we współczesnej etyce. Uzupełnienie stanowi również tekst „Życie i śmierć”, który przygotowuje głównie do podjęcia dyskusji na temat aborcji i eutanazji. Inaczej niż w pierwszej wersji podręcznika osoba wrażliwa na cierpienie i niepotrzebną śmierć zwierząt nie skończy lektury na streszczeniu filozofii Alberta Schweitzera, ale dowie się także o wywołującej współcześnie niesłychanie żywe dyskusje na całym świecie myśli Petera Singera. Wartościowym rozwiązaniem zastosowanym zarówno w pierwszym, jak i w nowym wydaniu jest uzupełnienie przedstawienia klasycznych problemów etyki o pytania, które wskazują na ich aktualny kontekst lub pozwalają powiązać je ze współczesnymi problemami społecznymi takimi jak np. sytuacja mniejszości seksualnych w różnych społecznościach. Nowością jest także słowniczek pojęć etycznych.

Omówione powyżej uzupełnienia starego wydania były niezbędne, by powstał podręcznik nowoczesny i przydatny w szkole. Bogactwo poruszanych tematów w połączeniu z licznymi ćwiczeniami i pytaniami do dyskusji sprawia, iż jest on cenną pomocą zarówno dla uczniów jak i nauczycieli. Ćwiczenia zawarte w książce prowadzą nie tylko do odtworzenia i zrozumienia określonego fragmentu książki, ale również pobudzają do otwartej dyskusji i zachęcają ucznia do wypracowania własnej opinii. Podręcznik liczy ponad 300 stron tekstu i zawiera znaczną ilość fragmentów tekstów źródłowych. Książka może stanowić również cenną pomoc dla polonistów i historyków.

Podręcznikowi zarzucić można, że jest w charakterze zbyt akademicki. Niektóre poruszane w nim klasyczne problemy filozoficzne (np. historiozofia Augustyna Aureliusza, czy relacje między filozofią, a teologią według Tomasza z Akwinu) mają większy sens na lekcjach filozofii czy historii i nie zdecydowałbym się na wprowadzanie ich na moich lekcjach etyki. Jeśli za kolejne kilka lat powstanie następna wersja podręcznika, a mam nadzieję, że tak będzie, sugerowałbym właśnie zmianę proporcji polegającą na zmniejszeniu ilości klasycznych problemów na korzyść etyki praktycznej (np. bliskich uczniom problemów, jak rywalizacja w szkole, ściąganie na sprawdzianach, używki, Internet).  Dawne problemy filozoficzne mogłyby ustąpić nieco miejsca współczesnym problemom świata. W miejsce omówienia kolejno klasycznych koncepcji umowy społecznej według Hobbesa. Locke’a i Rousseau można by umiesić refleksję nad kondycją współczesnej polityki, kłamstwem, obłudą, cynizmem i bezwzględnym wykorzystywaniem wszelkich dostępnych metod socjotechniki zamiast rzetelnej i otwartej debaty. Dziś dyskutuje się wiele na temat praw człowieka, migracji, wielokulturowości, warto by te tematy pojawiały się również w szkolnych podręcznikach. Filozofowie zaś chętniej wracają do stoickiej idei światowego obywatelstwa  niż do koncepcji św. Augustyna dzielącej świat na  Państwo Boże i grzeszne państwo ziemskie.

Na koniec wrócę jeszcze do kwestii myślenia krytycznego. We wstępie do podręcznika Środa uzasadnia sensowność przeprowadzania dyskusji w czasie szkolnych lekcji, a także odpowiada na zarzuty niechętnym dyskusji konserwatywnym pedagogom. Zgadzam się ze Środą, że dyskusja w szkole jest bardzo potrzebna, ponieważ kształtuje umiejętność wypowiadania się i krytycznego myślenia. Dyskusja jednak, co podkreśla filozofka, musi zostać odpowiednio przygotowana. Aby uniknąć nieporozumień na poziomie semantycznym, trzeba dbać o odpowiednie wyjaśnianie sensu używanych słów, przede wszystkim trzeba uczniów przygotować merytorycznie, by wiedzieli, o czym dyskutują. Jest wiele podręczników, które referują filozofię Platona, ale nie każde wyjaśnianie prowadzi do zrozumienia. W tym celu należy zadać kilka krytycznych pytań np. o wartości, które kryją się za koncepcją państwa ułożonego według odgórnego planu albo o to, czy zgodzilibyśmy się na ograniczenie własnej wolności, gdybyśmy uwierzyli władcom, że prowadzą nas do doskonałego państwa za pomocą koncepcji filozoficznych i idei dobra, których sami nie jesteśmy w stanie zrozumieć. Tak właśnie dzieje się w podręczniku Środy, niech inni się tego uczą.