Debata:  Szkoły i edukacja moralna w Polsce. Kryzys wychowawczy szkoły

Debata odbyła się 24. września 2019 w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.

Uczestnicy: Sławomir Broniarz (prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego), dr hab. Dorota Czyżowska, prof. UJ, prof. Michał Federowicz (IFiS PAN), Teresa Misiuk (Kurator Lubelski), bp dr hab. Wojciech Osial, Alicja Pacewicz (Fundacja Szkoła z Klasą i Centrum Edukacji Obywatelskiej). Dyskusję moderował Andrzej Zybała (SGH). 

Uczestnicy zastanawiali się jak szkoły radzą sobie z realizacją funkcji wychowawczych i kształtowania moralnego.  Odróżniono funkcje wychowawcze szkół od funkcji dydaktycznych (transmisja/przekazywanie wiedzy od nauczycieli do uczniów) i zajęto się tylko tymi pierwszymi. Paneliści zgodzili się, że szkoły niedostatecznie dobrze radzą sobie z pełnieniem funkcji wychowawczych. Sformułowano następujące zagadnienia i uwagi:

Nauczyciele i uczniowie

• nauczyciele stale wywierają wpływ na postawy uczniów, niezależnie od tego na ile jest to zamierzone. Taka jest natura ich zawodu – stały wpływ,
• poziom przygotowania nauczycieli do kształtowania moralnych postaw uczniów,
• wpływ na uczniów deklarowanych programów wychowawczych i wpływ tzw. ukrytych programów wychowawczych (nie sformułowanych wprost),
• rola programów wychowawczo-profilaktycznych, które szkoły przygotowują obligatoryjnie,
• wpływ „przeładowanej” podstawy programowej na zdolność szkoły do realizowania zadań edukacji moralnej,
• zmiany w koncepcjach myślenia o szkole i zdolność do ich „przekucia w czyn”,
• myślenie o oświacie jako o systemie wymagającym sterowania, zarządzania, kontrolowania, tymczasem jest on sterowalny tylko do pewnego stopnia.

Brak szerokiej debaty po 1990 r. na temat zadań wychowawczych szkół

• znaczenie jakie przypisano funkcjom wychowawczym w szkołach po 1990 r. „… szkoła – mając tradycję unikania trudnych sytuacji – chętnie pozbyła się funkcji wychowawczej”,
• nauczyciele z chęcią pozbyli się zadań wychowawczych po 1990 r., wobec faktu, że nowe pluralistyczne społeczeństwo nie ustanowiło konsensusu oświatowego, czyli na co szkoła ma przyzwolenie w kwestiach wychowawczych,
• brytyjskie doświadczenia w budowaniu konsensusu w zakresie wartości na potrzeby funkcjonowania szkół. W 1996 r. Brytyjczycy zgodzili się, że konsensus nie obejmuje kwestii źródeł wartości (np. boskie czy inne), ale ich uszeregowania na potrzeby praktycznego funkcjonowania szkół,
• obecnie potrzeba nam w Polsce bardzo mądrej, spokojnej, wyważonej debaty o szkole ,
• „Debata jest zwykle wyrazem podejścia do szkoły jako dobra wspólnego, ale dziś widzimy przewagę podejścia do edukacji jako pewnego rodzaju łuku politycznego, który nadaje, siłą rzeczy, pewne kierunki w jej funkcjonowaniu, także w wymiarze etycznym, wychowawczym, organizacyjnym, czy programowym”,

Kryzys wychowawczy szkoły

• poważny kryzys wychowawczy szkoły. Wiele tego znaków, symptomów, m.in. rodzice mają skłonność do oceniania nauczycieli poprzez pryzmat osiągnięć ich uczniów w nauce, a nie poprzez postawy moralne, które uzyskali dzięki szkole,
• w społeczeństwie silnie obecne są opinie, że szkoły dużo bardziej powinny skoncentrować się na przekazywaniu wiedzy niż wychowywaniu,
• obecnie zbieramy żniwo tego, że praca szkoły, w tym praca nauczyciela, była oceniana przez pryzmat rankingów, zdawalności itp., 
• edukacja moralna nie jest zjawiskiem, które byłoby bliskie naszej kulturze  czy polityce edukacyjnej,

Aksjologia, altruizm, wychowanie

Wpływ różnic światopoglądowych rodzin na odmienność podejść do zakresu, czy natury wychowania w szkołach.

• zagadnienie aksjologii w wychowaniu. Należy szukać tego co nas łączy,
• prawdziwe wychowanie z natury jest skierowane ku wartościom,
• altruizm jest nadrzędną wartością, która powinna łączyć rodziców ponad różnicami światopoglądowymi (filozoficznymi), i wokół której powinniśmy budować koncepcję wychowania,
• postawa altruizmu oznacza uzyskanie najwyższego stadium rozwoju moralnego, zdolność do przekroczenia swojego interesu i uwzględniania interesów innych,
• szkoła jest tym wymiarem, gdzie dziecko powinno zdobywać doświadczenie wartości,
• uczniowie powinni nauczyć rozumować moralnie, dobrze się komunikować, a przede wszystkim współpracować.

W poszukiwaniu złotego środka

• dbałość o integralność obu zadań, które realizują szkoły – wychowywania charakterów i przekazywania wiedzy,
• dopasowanie zadań związanych z przekazywaniem wiedzy do zadań wychowawczych,
• wzmacnianie zdolności szkół do współkształtowania sfery relacji interpersonalnych uczniów,
• rozpowszechnienie opinii według której widoczny jest zbyt duży rozmiar przekazywania wiedzy , ale obecne są również głosy aby zwiększyć liczbę godzin z określonych przedmiotów,
• „Trzeba przekonywać decydentów, że w edukacji  chodzi nie o zakres wiedzy, ale o sposób myślenia i  pobudzania aktywności poznawczej młodych ludzi”.

Doświadczenie edukacyjne 

• „bagaż” doświadczeń, z jakim uczniowie opuszczają szkoły (ciekawość świata, odkrywania go, własnej sprawczości, wspólnego działania, przygody, czy bardziej nudy, rutyny, unikania prac domowych, konformizmu, niechęci, a może lęku?), 
• centralnym pojęciem w szkole powinno być radzenie sobie z doświadczaniem kształtowania relacji z innymi,
• obszary i skojarzone zespoły cech, w które szkoły powinny wyposażać uczniów - znaczenie krytycznego myślenia, kreatywności, komunikacji i kooperacji.

Zaufanie, wspólnota szkolna, podmiotowość

• szkoły mogą pełnić funkcje wychowawcze gdy posiadają właściwą dozę autonomii, podobnie jak i nauczyciel,
• na relacje między uczniem i nauczycielem wpływa znaczny poziom nieufności widoczny między obywatelami w Polsce,
• uczeń często nie dowierza, że nauczyciel chce dla niego jak najlepiej, a nauczyciel nie wierzy, że uczeń będzie wkładał dużo wysiłku w to, żeby odpowiedzieć na propozycje nauczyciela, 
• budowanie zaufania to proces wzmacniania poczucia wspólnoty. „Na razie w wielu szkołach  jesteśmy bardzo daleko od tego, żeby mówić o realnej wspólnocie”,
• gigantyczna praca do wykonania, aby zaszczepić poczucie wspólnotowości w szkole,
• pomocą w tworzeniu wspólnot szkolnych mogą służyć zatrudniani w szkole psycholodzy, 
• wyniki międzynarodowych badań PISA wskazują, że Polska b. słabo wypada w zestawieniach międzynarodowych dotyczących poziomu dobrego samopoczucia uczniów w szkołach, poziomu odczuwania podmiotowości, itp.,
• poziom zdolności samorządów, nauczycieli, rodziców do tworzenia klimatu w szkołach, który sprzyjałbym kształtowaniu wrażliwości moralnej, w tym postawom altruistycznym,
• zagadnienie wkładu katechezy w wychowanie: skala potencjału wychowawczego lekcji religii.